Shri Dnyaneshwari Adhyay 6 Part 12
देवा गोठीचि
हे ऐकतां । बोधु उपजतसे चित्ता ।
मा अनुभवें
तल्लीनता । नव्हेल केवीं ॥ ३३१ ॥
३३१)
देवा, योगाचें हें वर्णनच केवळ ऐकलें असतां चित्तांत ज्ञान उत्पन्न होतें, तर मग
अनुभवानें तल्लीनता कशी होणार नाहीं ?
म्हणऊनि एथ
कांहीं । अनारिसें नाहीं ।
परी नावभरी
चित्त देईं । बोला एका ॥ ३३२ ॥
३३२)
म्हणून तुझ्या सांगण्यांत कांहीं अन्यथा नाहीं; परंतु क्षणभर माझ्या एक बोलण्याकडे
लक्ष दे.
आतां कृष्णा
तुवां सांगितला योगु । तो मना तरी आला चांगु ।
परि न शके
करुं पांगु । योग्यतेचा ॥ ३३३ ॥
३३३)
कृष्णा, तूं जो आतां योग सांगितलास, तो माझ्या मनाला तर चांगलाच पटला. परंतु
माझ्या ठिकाणीं अधिकाराची उणीव असल्यामुळें मी त्याचें अनुष्ठान करुं शकत
नाहीं.
सहजें आंगिक
जेतुली आहे । तेतुलियाची जरी सिद्धि जाये ।
तरी हाचि
मार्गु सुखोपायें । अभ्यासीन ॥ ३३४ ॥
३३४)
माझ्या अंगांत स्वभावतःच जितकी योग्यता आहे, तेवढ्याच योग्यतेनें जर हा अभ्यास
सिद्धीला जाईल, तर याच मार्गाचा मी सुखानें अभ्यास करीन.
नातरी देवो
जैसें सांगतील । तैसें आपणपां जरी न ठकेल ।
तरी
योग्यतेवीण होईल । तेंचि पुसों ॥ ३३५ ॥
३३५)
अथवा देव जसें सांगतील तसें जर आपल्या हातून होणार नसेल, तर योग्यतेशिवाय जे
होण्याजोगें असेल तेंच विचारुं,
जीवींचिये ऐसी
धारण । म्हणोनि पुसावया जाहलें कारण ।
मग म्हणे
तरी आपण । चित्त देइजो ॥ ३३६ ॥
३३६)
माझ्या मनाची अशी समजूत झाली म्हणून पुसण्याचें प्रयोजन पडलें; म्हणून मी म्हणतों,
आपण ( इकडे ) लक्ष द्यावें.
हां हो जी
अवधारिलें । हें जें साधन तुम्हीं निरुपिलें ।
आवडतयाहि अभ्यासिलें
। फावों शके ॥ ३३७ ॥
३३७)
अहो महाराज, ऐकलें का ? तुम्ही जें हें साधन सांगितलें, त्याचें वाटेल त्यानें
अनुष्ठान केलें, तर तें साध्य होईल काय ?
कीं
योग्यतेवीण नाहीं । ऐसें हन आहे कांहीं ।
तेथ कृष्ण
म्हणती तरी काई । धनुर्धरा ॥ ३३८ ॥
३३८)
अथवा, योग्यतेशिवाय प्राप्त होत नाहीं, असें कांहीं ( येथें ) आहे ? ( असें
अर्जुनानें विचारलें. ) तेव्हां श्रीकृष्ण म्हणतात, अर्जुना, हें तूं काय विचारतोस
?
हें काज कीर
निर्वाण । परि आणिकहि जें कांहीं साधारण ।
तेंहि
अधिकाराचे वोडवेविण । काय सिद्धि जाय ॥ ३३९ ॥
३३९) ही
तर अत्यंत उच्च दर्जाची गोष्ट आहे; पण इतर कांहीं साधारण काम असतें, तें तरी
अधिकाराच्या योग्यतेशिवाय सिद्धीस जातें काय ?
पैं योग्यता
जे म्हणिजे । ते प्राप्तीची आधीन जाणिजे ।
का जें
योग्य होऊनि कीजे । तें आरंभीं फळे ॥ ३४० ॥
३४०)
परंतु योग्यता जी म्हणावयाची ती प्राप्तीच्या आधीन आहे, असें समजावें; कारण योग्य
होऊन जें करावें तें आरंभींच फलदायक होते.
तरी तैसी एथ
कांहीं । सावियाचि केणी नाहीं ।
आणि
योग्यांची काई । खाणी असे ॥ ३४१ ॥
३४१) तर
तसा कांहीं येथें योग्यता हा सहज बाजारांत मिळणारा माल नाहीं; आणि योग्य पुरुषाची
खाणी आहे काय ?
नावेक
विरक्तु । जाहला देहधर्मीं नियतु ।
तरि तोचि
नव्हे व्यवस्थितु । अधिकारिया ॥ ३४२ ॥
३४२)
थोडासा विरक्त असून देहाच्या गरजा ज्यानें आवरल्या आहेत, तोच या कामीं योग्य
अधिकारी नाहीं काय ?
येतुलालिये
आयणीमाजि येवढें । योग्यपण तूंतेंही जोडे ।
ऐसें
प्रसंगें सांकडे । फेडिलें तयाचें ॥ ३४३ ॥
३४३)
एवढ्या युक्तिनें एवढी योग्यता तुलाहि प्राप्त होईल. ( ज्ञानेश्र्वर महाराज
म्हणतात कीं, ) अशी त्याची अडचण देवांनी ओघानेंच दूर केली.
मग म्हणे गा
पार्था । ते हे ऐसी व्यवस्था ।
अनियतासि
सर्वथा । योग्यता नाहीं ॥ ३४४ ॥
३४४) मग
देव पुढें म्हणतात, अर्जुना, त्याचा असा नियम आहे कीं, जो अनियमित वागतो त्यास
मुळीच योग्यता नाहीं.
मूळ श्लोक
नात्यश्नतस्तु
योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः ।
न
चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ १६ ॥
१६) पण
हे अर्जुना, अति खाणारा, ( अथवा ) अगदींच न खाणारा ( किंवा ) अति झोप घेणारा (
अथवा ) मुळींच झोप न घेणारा, असा ( जो असेल ) त्याला योग प्राप्त होणार नाहीं.
जो
रसनेंद्रियाचा अंकिला । कां निद्रेसी जीवें विकला ।
तो नाहीं एथ
म्हणितला । अधिकारिया ॥ ३४५ ॥
३४५) जो
जिव्हेच्या आधीन आहे किंवा झोपेला जीवापासून वाहिलेला आहे, तो योगाविषयीं अधिकारी
आहे असें म्हणतां येत नाहीं.
अथवा
आग्रहाचिये बांदोडी । क्षुधा तृषा कोंडी ।
आहारातें
तोडी । मारुनियां ॥ ३४६ ॥
३४६)
अथवा जो हट्टाच्या बंधनानें भूक व तहान कोंडतो व भुकेला मारुन आहार तोडतो;
निद्रेचिया
वाटा नवचे । ऐसा दृढिवेचेनि अवतरणें नाचे ।
तें शरीरचि
नव्हे तयाचें । मा योगु कवणाचा ॥ ३४७ ॥
३४७) व
जो निद्रेच्या वाटेस जात नाहीं; याप्रमाणें ज्याच्या ठिकाणीं हट्टाचा पूर्ण संचार
होऊन जो नाचतो, त्याचें तें शरीरच त्याच्या ताब्यांत राहणार नाहीं, तर मग योग कोण
करणार ?
म्हणोनि
अतिशयें विषय सेवावा । तैसा विरोध न व्हावा ।
कां सर्वथा
निरोधु करावा । हेंही नको ॥ ३४८ ॥
३४८)
म्हणून विषयांचें अतिसेवन करावें अशी विरोधी बुद्धि नसावी; किंवा वाजवीपेक्षां
फाजील नियमन करणें हेंहि कामाचें नाहीं.
मूळ श्लोक
युक्ताहारविहारस्य
युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
युक्तस्वप्नावबोधस्य
योगो भवति दुःखहा ॥ १७ ॥
१७)
ज्याचें खाणें व हिंडणें परिमित आहे, जो सर्व कर्म मापून करतो, ज्याच्या निद्रा व
जागर परिमित आहेत, त्याला ( हा ) योग ( संसाररुपी ) दुःखाचा नाश करणारा होतो.
आहार तरी
सेविजे । परी युक्तीचेनि मापें मविजे ।
क्रियाजात
आचरिजे । तयाचि स्थिती ॥ ३४९ ॥
३४९)
अन्न तर सेवन करावें, परंतु नियमाच्या मापानें मोजलेलें असावें; त्याचप्रमाणें इतर
सर्व क्रिया कराव्यात.
मपितलां
बोलीं बोलिजे । मितलां पाउलीं चालिजे ।
निद्रेही
मानु दीजे । अवसरें एकें ॥ ३५० ॥
३५०) मोजके
शब्द बोलावेत, नितमित पावलांनीं चालावें व एका योग्य वेळीं झोपेलाहि मान द्यावा.
जागणें जरी
जाहलें । तरी व्हावें तें मितलें ।
येतुलेनि
धातुसाम्य संचलें । असेल सुखें ॥ ३५१ ॥
३५१) जागावयाचें
जरी झालें तरी तेंहि परिमितच असावें; एवढ्यानें अनायासें कफवातादि सर्व धातूंची
समता राहील.
ऐसें
युक्तिचेनि हातें । जैं इंद्रियां वोपिजे भातें ।
तैं संतोषासी
वाढतें । मनचि करी ॥ ३५२ ॥
३५२)
अशा नियमितपणानें इंद्रियांना विषय दिले असतां मनच संतोषाला वाढवितें.
मूळ
श्र्लोक
यदा विनियतं
चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।
निस्पृहः
सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युचते तदा ॥ १८ ॥
१८) जेव्हां नियमन केलेलें असें चित्त आत्म्याच्या
ठिकाणीं लय पावतें, ( आणि जेव्हां ) सर्व प्रकारच्या इच्छांविषयीं ( साधक )
निरिच्छ होतो, तेव्हां त्याला योग सिद्ध झाला असें म्हणतात.
बाहेर
युक्तीची मुठा पडे । तंव आंत सुख वाढे ।
तेथें
सहजेंचि योगु घडे । नाभ्यासितां ॥ ३५३ ॥
३५३)
बाह्येंद्रियांना नियमितपणें वळण पडतें आणि मग अंतःकरणांत सुख वाढतें. अशा
स्थितींत अभ्यासाचे कष्ट न पडतां योगाचा अभ्यास सहजच होतो.
जैसें
भाग्याचिये भडसे । उद्यमाचेनि मिसें ।
मग
समृद्धिजात आपैसें । घर रिघे ॥ ३५४ ॥
३५४)
ज्याप्रमाणें दैवाचा उदय झाला असतां, मग उद्योगाचें निमित्त होतें; नंतर सर्व
ऐश्र्वर्ये आपोआप घरीं चालत येतात;
तैसा
युक्तिमंतु कौतुकें । अभ्यासाचिये मोहरा ठाके ।
आणि
आत्मसिद्धीचि पिके । अनुभवु तयाचा ॥ ३५५ ॥
३५५) त्याप्रमाणें नियमानें वागणारा पुरुष ज्या
वेळेस लीलेनें आपला मोर्चा योगाभ्यासाकडे वळवितो, त्याच वेळेला त्याचा अनुभव
आत्मप्राप्तिरुपानें पिकतो.
म्हणोनि
युक्ति हे पांडवा । घडे जया सदैवा ।
तो
अपवर्गीचिये राणिवा । अळंकरिजे ॥ ३५६ ॥
३५६)
म्हणून अर्जुना, हा नियमितपणा ज्या भाग्यवानाच्या हातून घडतो तो पुरुष मोक्षाच्या
राज्यानें अलंकृत होतो.
मूळ
श्र्लोक
यथा दीपो
निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता ।
योगिनो
यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ १९ ॥
१९)
निवार्‍याच्या (ज्या ठिकाणी वारा नाही ) जागीं असलेला दीवा ज्याप्रमाणें हालत
नाहीं, तीच उपमा चित्ताचें नियमन केलेल्या व आत्मयोगाचें अनुष्ठान करणार्‍या योगी
मनुष्यासंबंधानें जाणावी.
युक्ति
योगाचें आंग पावे । ऐसें प्रयाग होय जें बरवें ।
तेथ
क्षेत्रसंन्यासें स्थिरावें । मानस जयाचें ॥ ३५७ ॥
३५७)
नियम आणि योग ज्या वेळीं एकत्र होतात व असा दोहींचा प्रयागरुप चांगला संगम जेथें
होतो, त्या ठिकाणीं ज्याचें मन क्षेत्रसंन्यास करुन स्थिर होतें,
तयातें
योगयुक्त म्हण । हेंही प्रसंगें जाण ।
तें दीपाचें
उपलक्षण । निर्वातींचिया ॥ ३५८ ॥
३५८)
त्याला तूं योगयुक्त म्हण. त्या पुरुषाच्या मनाच्या स्थितीला निर्वात स्थळींच्या
दिव्याची उपमा योग्य होईल, हेंहि तूं प्रसंगानुसार समज.
आतां तुझें
मनोगत जाणोनि । कांहीं एक आम्ही म्हणोनि ।
तें निकें
चित्त देऊनि । परिसावें गा ॥ ३५९ ॥
३५९)
आतां तुझ्या मनांतीलअभिप्राय ओळखून तुला मी कांहीं थोडें सांगतों, तें तूं चांगलें
चित्त देऊन ऐक.
तूं
प्राप्तीची चाड वाहसी । परि अभ्यासीं दक्षु नव्हसी ।
तें सांग
पां काय बिहसी । दुबाडपणा ॥ ३६० ॥
३६०) तूं प्राप्तीची इच्छा बाळगतोस, परंतु अभ्यास
करण्याविषयीं तत्पर असत नाहींस; तर सांग बाबा, तूं
कठीणपणाला भितोस काय ?
No comments:
Post a Comment