AyodhyaKanda Part 16 अयोध्याकाण्ड भाग १६

 

ShriRamCharitManas 

AyodhyaKanda Part 16 

Doha 89 to 94 

श्रीरामचरितमानस 

अयोध्याकाण्ड भाग १६ 

दोहा ८९ ते ९४

दोहा—सिय सुमंत्र भ्राता सहित कंद मूल फल खाइ ।

सयन कीन्ह रघुबंसमनि पाय पलोटत भाइ ॥ ८९ ॥

सीता, सुमंत, लक्ष्मण यांच्यासह श्रीरामांनी कंद-मुळांचा आहार घेऊन रघुकुलमणी श्रीरामचंद्र पहुडले. लक्ष्मण त्यांचे पाय चेपू लागला. ॥ ८९ ॥

उठे लखनु प्रभु सोवत जानी । कहि सचिवहि सोवन मृदु बानी ॥

कछुक दूरि सजि बान सरासन । जागन लगे बैठि बीरासन ॥

नंतर प्रभू श्रीराम झोपले आहेत, असे पाहून लक्ष्मण उठला आणि कोमल वाणीने सुमंत्रास झोपण्यास सांगून तेथून काही अंतरावर धनुष्य-बाण सज्ज करुन वीरासनात बसून पहारा देऊ लागला. ॥ १ ॥

गुहँ बोलाइ पाहरु प्रतीती । ठावँ ठावँ राखे अति प्रीती ॥

आपु लखन पहिं बैठेउ जाई । कटि भाथी सर चाप चढ़ाई ॥

गुहाने आपल्या विश्र्वासू पहारेकर्‍यांना बोलावून ठिकठिकाणी तैनात केले आणि आपण स्वतः भाता बांधून आणि धनुष्याला बाण लावून लक्ष्मणाजवळ जाऊन बसला. ॥ २ ॥

सोवत प्रभुहि निहारि निषादू । भयउ प्रेम बस हृदयँ बिषादू ॥

तनु पुलकित जलु लोचन बहई । बचन सप्रेम लखन सन कहई ॥

प्रभू जमिनीवर झोपले आहेत, हे पाहून प्रेमामुळे निषादराजाला वाईट वाटले. त्याचे शरीर पुलकित झाले आणि त्याच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले. तो प्रेमाने लक्ष्मणाशी बोलू लागला. ॥ ३ ॥

भूपति भवन सुभायँ सुहावा । सुरपति सदनु न पटतर पावा ॥

मनिमय रचित चारु चौबारे । जनु रतिपति निज हाथ सँवारे ॥

‘ महाराज दशरथांचा महाल खरोखर सुंदर आहे. इंद्राचे भवनही त्याच्याबरोबरीचे नाही. तेथील सुंदर रत्नांनी बनविलेले वरचे मजले जणू कामदेवाने स्वतः आपल्या हातांनी सजविले आहेत. ॥ ४ ॥

दोहा—सुचि सुबिचित्र सुभोगमय सुमन सुगंध सुबास ।

पलँग मंजु मनि दीप जहँ सब बिधि सकल सुपास ॥ ९० ॥

ते पवित्र, मोठे विलक्षण, सुंदर भोग-पदार्थांनी भरलेले आणि फुलांनी सुगंधित आहे. तेथे सुंदर पलंग आणि रत्न दीप आहेत आणि सर्वप्रकारे ते आरामशीर आहेत. ॥ ९० ॥

बिबिध बसन उपधान तुराईं । छीर फेन मृदु बिसद सुहाईं ॥

तहँ सिय रामु सयन निसि करहीं । निज छबि रति मनोज मदु हरहीं ॥

तेथे अंथरण्या-पांघरण्याची वस्त्रे-गाद्या-गिरद्या आहेत. त्या दुधाच्या फेसाप्रमाणे कोमल, निर्मल व सुंदर आहेत. तेथे वरच्या माडीवर श्रीराम व सीता रात्री झोपत असत आणि आपल्या शोभेने रती व कामदेव यांचा गर्व हरण करीत असत. ॥ १ ॥

ते सिय रामु साथरीं सोए । श्रमित बसन बिनु जाहिं न जोए ॥

मातु पिता परिजन पुरबासी । सखा सुसील दास अरु दासी ॥

तेच सीता आणि श्रीराम हे आज थकून गवत-काड्यांच्या पथारीवर अंथरुण-पांघरुन झोपले आहेत. अशा अवस्थेंत त्यांच्याकडे पाहावत नाही. माता-पिता, कुटुंबीय, प्रजा, मित्र चांगल्या स्वभावाचे दास व दासी, ॥ २ ॥

जोगवहिं जिन्हहि प्रान की नाईं । महि सोवत तेइ राम गोसाईं ॥

पिता जनक जग बिदित प्रभाऊ । ससुर सुरेस सखा रघुराऊ ॥

हे सर्वजण ज्यांना प्राणाप्रमाणें जपतात, तेच प्रभू श्रीरामचंद्र आज जमिनीवर झोपले आहेत. जिचे पिता जगप्रसिद्ध जनक राजे आहेत आणि श्वशुर हे इंद्राचे मित्र रघुराज दशरथ आहेत, ॥ ३ ॥

रामचंदु पति सो बैदेही । सोवत महि बिधि बाम न केही ॥

सिय रघुबीर कि कानन जोगू । करम प्रधान सत्य कह लोगू ॥

आणि पती श्रीरामचंद्र आहेत, तीच जानकी आज जमिनीवर झोपलेली आहे. दैव कुणाला प्रतिकूल होत नाही ? सीता व श्रीरामचंद्र हे काय वनात राहण्यास योग्य आहेत ? कर्म हेच मुख्य असते, असे लोक म्हणतात, हेच खरे. ॥ ४ ॥

दोहा—कैकयनंदिनि मंदमति कठिन कुटिलपनु कीन्ह ।

जेहिं रघुनंदन जानकिहि सुख अवसर दुखु दीन्ह ॥ ९१ ॥

कैकयराजाची कन्या, नीच बुद्धीची, कैकेयी हिने दुष्ट कारस्थान केले. त्यामुळे रघुनंदन श्रीराम आणि जानकी यांना सुखाच्या काळात दुःख दिले. ॥ ९१ ॥

भइ दिनकर कुल बिटप कुठारी । कुमति कीन्ह सब बिस्व दुखारी ॥

भयउ बिषादु निषादहि भारी । राम सीय महि सयन निहारी ॥

ती कैकेयी सूर्यकुलरुपी वृक्षासाठी कुर्‍हाड बनली. त्या दुष्ट स्त्रीने संपूर्ण जगाला दुःखी केले. ‘ श्रीराम व जानकी यांना जमिनीवर झोपलेले पाहून निषादराजास फार दुःख वाटले. ॥ १ ॥

बोले लखन मधुर मृदु बानी । ग्यान बिराग भगति रस सानी ॥

काहुन कोउ सुख दुख कर दाता । निज कृत करम भोग सबु भ्राता ॥

तेव्हा लक्ष्मण ज्ञान, वैराग्य आणि भक्तिरसपूर्ण मधुर व मृदु वाणीने म्हणाला, ‘ हे बंधू, कोणी कोणाला सुख-दुःख देणारा नसतो. सर्वजण आपण केलेल्या कर्मांची फळे भोगत असतात. ॥ २ ॥

जोग बियोग भोग भल मंदा । हित अनहित मध्यम भ्रम फंदा ॥

जनमु मरनु जहँ लगि जग जालू । संपति बिपति करमु अरु कालू ॥

संयोग-वियोग, चांगले-वाईट भोग, शत्रू, मित्र व तटस्थ हे सर्व भ्रम आहेत. जन्म-मृत्यू, संपत्ति-विपत्ती, कर्म आणि काल हे सर्व जितके म्हणून जगातील जंजाळ आहेत. ॥ ३ ॥

धरनि धामु धनु पुर परिवारु । सरगु नरकु जहँ लगि ब्यवहारु ॥

देखिअ सुनिअ गुनिअ मन माहीं । मोह मूल परमारथु नाहीं ॥

जमीन, घर, धन, नगर, परिवार, स्वर्ग व नरक इत्यादी जे काही सर्व व्यवहार आहेत, जे पाहण्यात , ऐकण्यात येतात व मनात घोळतात. या सर्वाचे मूळ अज्ञान होय. परमार्थाच्या दृष्टीने हे नाहीतच. ॥ ४ ॥

दोहा—सपनें होइ भिखारि नृपु रंकु नाकपति होइ ।

जागें लाभु न हानि कछु तिमि प्रपंच जियँ जोइ ॥ ९२ ॥

ज्याप्रमाणे स्वप्नामध्ये राजा भिकारी झाला किंवा एखादा कंगाल स्वर्गाचा स्वामी इंद्र झाला, तरी जागे झाल्यावर नफा-नुकसान काहीही होत नाही, तसेच या दृश्य प्रपंचाकडे मनाने पाहिले पाहिजे. ॥ ९२ ॥

अस बिवारि नहिं कीजिअ रोसू । काहुहि बादि न देइअ दोसू ॥

मोह निसॉं सबु सोवनिहारा । देखिअ सपन अनेक प्रकारा ॥

असा विचार करुन क्रोध करु नये आणि कोणाला विनाकारण दोष देऊं नये. सर्व लोक मोहरुपी रात्रीमध्ये झोपणारे आहेत आणि झोपेमध्ये त्यांना अनेक प्रकारची स्वप्ने दिसतात. ॥ १ ॥

एहिं जग जामिनि जागहिं जोगी । परमारथी प्रपंच बियोगी ॥

जानिअ तबहिं जीव जग जागा । जब सब बिषय बिलास बिरागा ॥

या जगरुपी रात्रीमध्ये योगी लोक जागतात. ते परमार्थिक असून मायिक जगापासून दूर असतात. जगामध्ये जीव हा जागा आहे, असे तेव्हा समजावे, जेव्हा त्याला संपूर्ण भोग-विलासाबद्दल वैराग्य येते. ॥ २ ॥

होइ बिबेकु मोह भ्रम भागा । तब रघुनाथ चरन अनुरागा ॥

सखा परम परमारथु एहू । मन क्रम बचन राम पद नेहू ॥

विवेक उत्पन्न झाल्यावर मोहरुपी भ्रम नाहीसा होतो. अज्ञान नाहीसे झाल्यावर श्रीरघुनाथांच्या चरणी प्रेम उत्पन्न होते. मित्रा ! कायावाचामनाने श्रीरामांच्या चरणी प्रेम उत्पन्न होणे, हाच सर्वश्रेष्ठ परमार्थ होय. ॥ ३ ॥

राम ब्रह्म परमारथ रुपा । अबिगत अलख अनादि अनूपा ॥

सकल बिकार रहित गतभेदा । कहि नित नेति निरुपहिं बेटा ॥

श्रीराम परमार्थस्वरुप परब्रह्म आहेत. ते जाणता न येणारे, अदृश्य, अनादी, अनूपम, सर्व विकारांनी रहित आणि भेदशून्य आहेत. वेद त्यांचे निरुपण नित्य ‘ नेति ‘ नेति ‘ असे म्हणून करतात. ॥ ४ ॥

दोहा—भगत भूमि भूसुर सुरभि सुर हित लागि कृपाल ।

करत चरित धरि मनुज तनु सुनत मिटहिं जग जाल ॥ ९३ ॥

ते कृपाळू श्रीरामचंद्र हे भक्त, पृथ्वी, ब्राह्मण, गाय आणि देव यांच्या हितासाठी मनुष्यशरीर धारण करुन लीला करतात. त्या लीलांचे श्रवण केल्यामुळे जगातील मायेचे जाळे नाहीसे होते. ॥ ९३ ॥

 मासपारायण, पंधरावा विश्राम

सखा समुझि अस परिहरि मोहू । सिय रघुबीर चरन रत होहू ॥

कहत राम गुन भा भिनुसारा । जागे जग मंगल सुखदारा ॥

हे मित्रा, असे समजून व मोहाचा त्याग करुन श्रीरामांच्या चरणी प्रेम कर. ‘ अशा प्रकारे श्रीरामचंद्रांचे गुण गाता गाता सकाळ झाली. तेव्हा जगाचे मंगल करणारे आणि त्याला सुख देणारे श्रीराम जागे झाले. ॥ १ ॥

सकल सौच करि राम नहावा । सुचि सुजान बट छीर मगावा ॥

अनुज सहित सिर जटा बनाए । देखि सुमंत्र नयन जल छाए ॥

मुखमार्जनादी करुन पवित्र आणि ज्ञानी श्रीरामचंद्रांनी स्नान केले. नंतर वडाचा चीक मागवला आणि लक्ष्मणासह त्या चिकाने डोक्यावर जटा बांधल्या. हे पाहून सुमंत्राचे नेत्र आसवांनी डबडबले. ॥ २ ॥

हृदयँ दाहु अति बदन मलीना । कह कर जोरि बचन अति दीना ॥

नाथ कहेउ अस कोसलनाथा । लै रथु जाहु राम के साथा ॥

त्याच्या हृदयाला यातना झाल्या व मुख उदास झाले. तो हात जोडून अत्यंत दीनपणे म्हणाला, ‘ हे नाथ, मला कोसलनाथांनी आज्ञा दिली होती की, तू रथ घेऊन श्रीरामांबरोबर जा. ॥ ३ ॥

बनि देखाइ सुरसरि अन्हवाई । आनेहु फेरि बेगि दोउ भाई ॥

लखनु रामु सिय आनेहु फेरी । संसय सकल सँकोच निबेरी ॥

वन दाखवून आणि गंगा-स्नान करवून दोघा भावांना त्वरित परत आण. सर्व संशय आणि संकोच दूर करुन लक्ष्मण, राम व सीता यांना वनात फिरवून आण. ॥ ४ ॥

दोहा—नृप अस कहेउ गोसाइँ जस कहइ करौं बलि सोइ ।

करि बिनती पायन्ह परेउ दीन्ह बाल जिमि रोइ ॥ ९४ ॥

महाराज असे म्हणाले होते. आता हे प्रभू ! तुम्ही जसे म्हणाल, तसेच करीन. मी माझा जीव तुमच्यावरुन ओवाळून टाकतो.’ असे म्हणून सुमंत्र श्रीरामांच्या चरणांवर पडून लहान मुलाप्रमाणे ढसाढसा रडला. ॥ ९४ ॥

तात कृपा करि कीजिअ सोई । जातें अवध अनाथ न होई ॥

मंत्रिहि राम उठाइ प्रबोधा । तात धरम मतु तुम्ह सबु सोधा ॥

नंतर म्हणाला, ‘ हे कुमार, ज्यामुळे अयोध्या अनाथ होणार नाही, असे करा. ‘ श्रीरामांनी त्याला उठवून धीर देत समजावले. ते म्हणाले, ‘ हे तात, तुम्ही धर्माचे सर्व सिद्धांत जाणता. ॥ १ ॥

सिबी दधीच हरिचंद नरेसा । सहे धरम हित कोटि कलेसा ॥

रंतिदेव बलि भूप सुजाना । धरमु धरेउ सहि संकट नाना ॥

शिबी, दधीची, हरिश्र्चंद्र यांनी धर्मासाठी अनेक कष्ट सहन केले होते. बुद्धिमान राजा रंतिदेव आणि बली यांनी अनेक संकटे सहन केली, परंतु ते धर्माला चिकटून राहिले. ॥ २ ॥

धरमु न दूसर सत्य समाना । आगम निगम पुरान बखाना ॥

मैं सोइ धरमु सुलभ करि पावा । तजें तिहूँ पुर अपजसु छावा ॥

वेद, शास्त्र आणि पुराणे यामध्ये म्हटले आहे की, सत्यासारखा दुसरा धर्म नाही. मला तो धर्म सहजपणे मिळाला. या सत्यरुपी धर्माचा त्याग केला, तर त्रैलोक्यकात अपकीर्ति पसरेल. ॥ ३ ॥

संभावित कहुँ अपजस लाहू । मरन कोटि सम दारुन दाहू ॥

तुम्ह सन तात बहुत का कहऊँ । दिएँ उतरु फिरि पातकु लहऊँ ॥

प्रतिष्ठित पुरुषाला अपकीर्ती ही कोट्यावधी मृत्युसारखी भीषण यातना देणारी आहे. हे तात, मी तुम्हाला जास्त काय सांगू ? उलट उत्तर देण्यामुळेसुद्धा मी पापाचा भागीदार ठरत आहे. ॥ ४ ॥

Custom Search