Shri Dnyaneshwari
ऐसें होय
दिसे न दिसे । हें मजचि माजिवडे असे ।
मियां
विश्र्व धरिजे जैसे । सूत्रें मणि ॥ ३१ ॥
३१)
त्याप्रमाणें जगाची उत्पत्ति, स्थिति आणि लय हे माझ्यामध्येंच आहेत. ज्याप्रमाणें
दोरा मण्यांना धारण करतो त्याप्रमाणें मी जगाला धारण करतो.
सुवर्णाचे
मणी केले । ते सोनियांचा सुतीं वोविले ।
तैसें म्यां
जग धरिलें । सबाह्याभ्यंतरीं ॥ ३२ ॥
३२)
सोन्याचे मणी करुन ते सोन्याच्या सुतांत ओंवावेत, त्याप्रमाणें आंत-बाहेर जग मींच
धरलें आहें.
मूळ श्लोक
रसोऽहमप्सु
कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः ।
प्रणवः
सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ॥ ८ ॥
८) हे
कौन्तेया, उदकांतील रस मी आहे, चंद्र-सूर्यांमधील प्रभा मी आहें, सर्व वेदांमधील
ॐकार, आकाशांतील शब्द, पुरुषांमधील पौरुष मी आहें.
पुण्यो
गन्धः पृथिव्यां च तेजश्र्चास्मि विभावसौ ।
जीवनं सर्व
भूतेषु तपश्र्चास्मि तपस्विषु ॥ ९ ॥
९)
पृथ्वीवरील शुद्ध गंध आणि अग्नि मधील तेज मी आहें. प्राणीमात्रांचे जीवन आणि
तपस्वांचें तप मी आहें.
म्हणोनि
उदकी रसु । कां पवनीं जो स्पर्शु ।
शशिसूर्या
जो प्रकाशु । तो मीचि जाण ॥ ३३ ॥
३३) म्हणून
पाण्यामध्यें रस किंवा वार्‍यामध्यें स्पर्श अथवा चंद्र-सूर्यांमध्यें जें तेज आहे
तें मीच आहे, असें समज.
तैसाचि
नैसर्गिकु शुद्धु । मी पृथ्वीचां ठायीं गंधु ।
गगनीं मी
शब्दु । वेदी प्रणवु ॥ ३४ ॥
३४)
त्याप्रमाणें पृथ्वीच्या ठिकाणी स्वभावतःच असणारा शुद्ध वास मीच आहें. आकाशाच्या
ठिकाणीं असणारा शब्द मी आहें व वेदांमधील ॐकार मी आहें.
नरांचा
ठायीं नरत्व । जें अहंभाविजे सत्त्व ।
तें पौरुष
मी हें तत्त्व । बोलिजत असे ॥ ३५ ॥
३५)
मनुष्याच्या ठिकाणीं अहंपणाचें सारभूत जें पुरुषत्व आहे तो पराक्रम मी आहें, हें
तत्त्व मी तुला सांगतों.
अग्नि ऐसें
आहाच । तेजा नामचें आहे कवच ।
तें परौतें
केलिया साच । निजतेज तें मी ॥ ३६ ॥
३६)
तेजाला अग्नि अशा नांवाचें जें वरवर दिसणारे कवच आहे, ते दूर केल्यावर जें
स्वयंसिद्ध तेज असतें ते मीं आहें.
आणि नानाविध
योनीं । जन्मोनि भूतें त्रिभुवनी ।
वर्तते
आहाती जीवनीं । आपुलालां ॥ ३७ ॥
३७) आणि
त्रैलोक्यांमध्यें नाना प्रकारच्या योनींत प्राणी उत्पन्न होऊन आपआपला आहार सेवन
करुन राहतात.
एकें पवनेचि
पिती । एकें तृणास्तव जिती ।
एकें
अन्नाधारें राहती । जळें एकें ॥ ३८ ॥
३८)
कित्येक वाराच पितात, कित्येक गवतावर जगतात, कित्येक अन्नावर राहातात आणि कित्येक
पाण्यावर जगतात.
ऐसें
भूतांप्रति आनान । जें प्रकृतिवशें दिसे जीवन ।
तें
आघवाठायीं अभिन्न । मीचि एक ॥ ३९ ॥
३९)
याप्रमाणे प्राण्यांना ज्याच्या त्याच्या प्रकृतीला अनुसरुन जो आहार दिसतो, त्या
सर्व निरनिराळ्या आहारांच्या ठिकाणीं मीच एकअभिन्नत्वानें आहें.
मूळ श्लोक
बीजं मां
सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् ।
बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि
तेजतेजस्विनामहम् ॥ १० ॥
१०) हे
पार्था, सर्व प्राण्यांचें शाश्वत असे आदि कारण ( तें ) मी आहें असें जाण.
बुद्धिमंतांची बुद्धि मी आहे ( व ) तेजस्व्यांचें तेज मी आहे.
बलं बलवतां
चाहं कामरागविवर्जितम् ।
धर्मविरुद्धो
भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥ ११ ॥
११) काम
आणि राग या ( दोहोंनीं ) विरहित असें
बलवानांचें बल मी आहे. हे भरतश्रेष्ठा, भूतांच्या ठिकाणीं धर्माला अनुसरुन असलेला
जो काम, तो मी आहें.
पैं आदिचेनि
अवसरें । विरुद्धे गगनाचेनि अंकुरें ।
जें अंतीं
गिळी अक्षरें । प्रणवपटींचीं ॥ ४० ॥
४०) जें
( आत्मतत्त्व ) सृष्टीच्या उत्पत्तिकालीं आकाशाच्या अंकुरानें वाढतें व जें
सृष्टीच्या लयाच्या काळी ॐकाररुपी पटावरील अक्षरांचा ग्रास करतें,
जंव हा विश्र्वाकार
असे । तंव जें विश्र्वाचिसारखें दिसे ।
मग
महाप्रळयदशें । कैसेंही नव्हे ॥ ४१ ॥
४१)
जोंपर्यंत हा विश्र्वाकार असतो तोपर्यंत जें विश्र्वासारखें दिसत; मग
महाप्रलयकालीं जें कोणत्याच आकाराचें नसतें,
ऐसें अनादि
जें सहज । तें मी गा विश्र्वबीज ।
हें हातातळीं
तुज । देइजत असे ॥ ४२ ॥
४२)
असें जे स्वभावतः अनादि विश्वाचें बीज तें मी आहें, हें मी तुला तळहातांत देतों (
स्पष्ट सांगतो. )
मग उघड
करुनि पांडवा । जैं हें आणिसील सांख्याचिया गांवा ।
तैं तयाचा
उपेगु बरवा । देखशील ॥ ४३ ॥
४३)
नंतर हें चांगलें नीट समजून घेऊन जेव्हां तू हे विचारांच्या गांवाकडे आणशील (
म्हणजे याचा विचार करशील ), तेव्हां याचा उपयोग तुला चांगला दिसून येईल.
परी हे
अप्रासंगिक आलाप । आतां असतु न बोलों संक्षेप ।
जाण
तपियांचां ठायीं तप । तें स्वरुप माझें ॥ ४४ ॥
४४)
परंतु हे विषयाला सोडून बोलणें राहूं दे; तें मी आतां बोलत नाहीं. ( आतां माझ्या
विभुतीसंबंधानें ) थोडक्यांत सांगतों. तपस्वी लोकांच्या ठिकाणीं तप ही माझी विभुति
आहे, असें समज.
बळियांमाजीं
बळ । तें मी जाणें अढळ ।
बुद्धिमंती
केवळ । बुद्धि ते मी ॥ ४५ ॥
४५)
बलवान लोकांमध्यें जें अढळ बल आहे ती माझीच विभुति आहे व बुद्धिवानांच्या ठिकाणी
जी बुद्धि म्हणून आहे, ती माझीच विभुति आहे.
भूतांचां
ठायीं कामु । तो मी म्हणे आत्मारामु ।
जेणें
अर्थास्तव धर्मु । थोरु होय ॥ ४६ ॥
४६)
ज्या कामाच्या योगानें धर्माचा उत्कर्ष होतो, असा प्राणीमात्रांच्या ठिकाणीं
असणारा जो काम, तो मी आहें, असें आत्माराम ( श्रीकृष्ण ) म्हणाले.
एर्‍हवीं
विकाराचेनि पैसें । करी कीर इंद्रियांचेयाचि ऐसें ।
परी धर्मासि
वेखासें । जावों नेदी ॥ ४७ ॥
४७) एर्‍हवीं
विकारांच्या फैलावानें इंद्रियांसच अनुकूल अशी कर्में ( तो काम ) खरोखर करतो,
परंतु ती कर्में धर्मास विरुद्ध जाऊं देत नाहीं.
जे
अप्रवृत्तीचा अव्हांटा । सांडूनि विधीचिया निघे वाटा ।
तेवींचि
नियमाचा दिवटा । सवें चाले ॥ ४८ ॥
४८)
कारण कीं, ( जो काम ) शास्त्रनिषिद्ध कर्मांची आडवाट सोडून शास्त्रविहित
कर्मांच्या राजमार्गानें निघतो व त्याप्रमाणें विधीच्या मार्गानें तो जात असतांना
त्याच्याबरोबर नियमरुपी मशालजी चालतो.
कामु ऐशिया
वोजा प्रवर्ते । म्हणोनि धर्मासि होय पुरतें ।
मोक्षतीर्थेंचे
मुक्तें । संसारु भोगी ॥ ४९ ॥
४९) अशा
रीतीनें काम चालतो म्हणून धर्माची पूर्तता होते. मग तो काम संसार भोगतो म्हणजे मोक्षतीर्थांतील
जणूं काय मोतीच भोगतो.
जो
श्रुतिगौरवांचा मांडवीं । काम सृष्टीचा वेलु वाढवी ।
जंव
कर्मकळेंसीं पालवी । अपवर्गी टेके ॥ ५० ॥
५०) जो
काम वेदाच्या मोठेपणाच्या मांडवावर ( कर्म ) सृष्टिरुप वेल, कर्मफलासह त्याची
पानें मोक्षाला जाऊन भिडेपर्यंत वाढवितो ( म्हणजे जो वेदांनीं गौरव केलेल्या
कर्मांचे आचरण मोक्षप्राप्ति होईपर्यंत करवितो. )
ऐसा नियतु
कां कदर्पु । जो भूतां यां बीजरुपु ।
तो मी म्हणे
बापु । योगियांचा ॥ ५१ ॥
५१) असा
नियम केलेल्या व प्राणीमात्रांच्या उत्पत्तीस कारण असणारा जो काम, तो मी आहें, असें
योग्यांचा श्रेष्ठ पुरुष, श्रीकृष्ण म्हणाले.
हें एकैक
किती सांगावें । आतां वस्तुजातचि आघवें ।
मजपासूनि
जाणावें । विकरलें असे ॥ ५२ ॥
५२) हें
वेगळें वेगळें किती सांगावें ? आतां जेवढे म्हणून पदार्थ आहेत तेवढे सर्व
माझ्यापासून आकाराला आलेले आहेत, असें समज.
मूळ श्र्लोक
ये चैव
सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये ।
मत्त एवेति
तान् विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥ १२ ॥
१२) आणि
सात्त्विक, राजस आणि तामस म्हणून जे पदार्थ आहेत, ते सर्व माझ्यापासून उत्पन्न
झालेले आहेत असें जाण. ते माझ्यामध्यें आहेत, पण मी त्यांच्यामध्यें नाही.
जे
सात्त्विक हन भाव । कां रजतमादि सर्व ।
ते
ममरुपसंभव । वोळख तूं ॥ ५३ ॥
५३) जें
सात्त्विक, राजस किंवा तामस पदार्थ ( आहेत ) ते सर्व माझ्या स्वरुपापासून उत्पन्न
झाले आहेत असेम समज.
हें जाले
तरी माझां ठायीं । परी ययामाजीं मी नाहीं ।
जैसी
स्वप्नींचां डोहीं । जागृति न बुडे ॥ ५४ ॥
५४) हे
पदार्थ माझ्या ठिकाणी उत्मन्न झाले परंतु या पदार्थांत मात्र मी नाहीं.
ज्याप्रमाणें जागृतीपासून स्वप्न उत्पन्न झाले असलें तरी ) स्वप्नांतील डोहांत
जागृति बुडत नाहीं ( म्हणजे स्वप्नांत जागृति नसते );
नातरी रसाचीचि
सुघट । जैशी बीजकणिका तरी घनवट ।
परी
तियेस्तव होय काष्ठ । अंकुरद्वारें ॥ ५५ ॥
५५)
अथवा ज्याप्रमाणें भरीव बी गोठलेला रसच असतो. पण त्यापासून अंकुर उत्पन्न होऊन
त्याचेच लाकूड बनतें.
मग तया
काष्ठांचा ठायीं । सांग पा बीजपण असे काई ।
तैसा मी
विकारीं नाहीं । जरी विकारला दिसें ॥ ५६ ॥
५६) मग
त्या लाकडाच्या ठिकाणी बीपणा कांहीं आहे कां ? सांग. त्याप्रमाणें मी जरी
विकारलेला दिसलों, तरी मी त्या विकारांत नाही.
पैं गगनीं
उपजे आभाळ । परि तेथ गगन नाहीं केवळ ।
अथवा आभाळीं
होय सलिल । तेथ अभ्र नाहीं ॥ ५७ ॥
५७)
आकाशामध्ये ढग उत्पन्न होतात. परंतु ढगात केवळ आकाश नसते; किंवा ढगांत पाणी असतें,
परंतु पाण्यांत ढग नसतात.
मग तया
उदकाचेनि आवेशें । प्रगटलें तेज जें लखलखीत दिसे ।
तिये
विजूमाजीं असे । सलिल कायी ॥ ५८ ॥
५८) मग
त्या पाण्याच्या जोरानें उत्पन्न झालेलें जें लखलखीत तेज दिसतें त्या वीजेमध्यें
पाणी आहे काय ?
सांगें
अग्नीस्तव धूम होये । तिये धूमीं काय अग्नी आहे ।
तैसा विकारु
हा मी नोहें । जरी विकारला असें ॥ ५९ ॥
५९) सांग अग्नीपासून धूर तयार होतो, त्या धूरांत अग्नि
आहे काय ? त्याप्रमाणें जरी विकार माझ्यापासून झाले
तरी मीं विकारी होत नाहीं.
No comments:
Post a Comment