Shri Dnyaneshwari
कविं पुराणमनुशासितामणोरणियांसमनुस्मरेद्
यः ।
सर्वस्य
धातारमचिन्त्यरुपमादिवर्णं तमसः परस्तात् ॥ ९ ॥
९)
सर्वज्ञ, पुरातन ( विश्र्वाचा ) नियंता, अणुपेक्षां ( देखील ) लहान, सर्व ( स्थूलसूक्ष्म
जगाचा ) आश्रय, ज्याचें स्वरुप कल्पनेला अगोचर आहे, सूर्याप्रमाणें ( प्रकाशरुप
असें ) ज्याचें स्वरुप आहे असा, ( अज्ञानरुप ) अंधकाराच्या पलीकडे असलेला जो ( परम
पुरुष ), त्याचें जो सतत स्मरण करतो,
जयाचें
आकारावीण असणें । जया जन्म ना निमणें ।
जें आघवेंचि
आघवेपणें । देखत असे ॥ ८६ ॥
८६) ज्याचें अस्तित्व आकाराशिवाय आहे व जें जन्ममृत्युरहित
असून, जे सर्वत्र असल्यामुळें सर्वपणानें पाहातें;
जें गगनाहून
जुनें । जें परमाणुहूनि सानें ।
जयाचेनि
संन्निधानें । विश्र्व चळे ॥ ८७ ॥
८७) जें
आकाशाहून पुरातन आहे व जें परमाणूपेक्षांहि लहान असून ज्ताच्या सान्निध्यानें
विश्र्वाची हालचाल होते;
जें
सर्वांतें यया वियें । सर्व जेणें जिये ।
हेतु जया
विहे । अचिंत्य जें ॥ ८८ ॥
८८) जें
या सर्वांना प्रसवतें व ज्याच्या योगानें सर्व असतें, तर्क ज्याला भितो, असें
जेकल्पनेच्या पलीकडे आहे;
देखें
वोळंबा इंगळु न चरे । तेजीं तिमिर जेथ न सरे ।
जें देहाचें
आंधारें । चर्मचक्षूसीं ॥ ८९ ॥
८९)
पाहा, विस्तवास जशी वाळवी लागत नाहीं, ज्या स्वरुप्रकाशाच्या ठिकाणी ( अज्ञानरुप )
अंधाराचा लाग नाहीं, त्याचप्रमाणें जो स्वभावतः ज्ञानप्रकाशाचा दिवस असूनहि स्थूल
दृष्टीला अंधार आहे,
सुसडा
सूर्यकणांचा राशी । जो नित्य उदो ज्ञानियांसी ।
अस्तमानाचें
जयासी । आडनांव नाहीं ॥ ९० ॥
९०) ( जो स्वरुपदिवस अज्ञान्यांना अंधाराप्रमाणें असतो, तें या ओवींत सांगतात.
) जें चैतन्य स्वच्छ सूर्यरुपी कर्णाचा ढीग आहे, जें ज्ञानवानांना नित्य अपरोक्ष
आहे व ज्या चैतन्यरुप दिवसाला अस्तमानाचें आडनांवसुद्धा नाहीं ( जेथें अस्त होत
नाहीं ).
प्रयाणकाले
मनसाचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव ।
भ्रुवोर्मध्ये
प्राणमावेश्य सम्यक् स तं परं पुरुमुपैति दिव्यम् ॥ १० ॥
१०) (
जो ) मरणसमयीं एकाग्र मनानें, भक्तीनें व योगबलानें युक्त होऊन, दोन भुवयांमध्यें
प्राणवायूची योग्य प्रकारें स्थापना करुन ( त्याचें स्मरण करतो ), तो त्या तेजस्वी
परमपुरुषाप्रत जातो.
तया
अव्यंगवाणेया ब्रह्मातें । प्रयाणकाले प्राप्ते ।
जो
स्थिरावलेनि चित्ते । जाणोनि स्मरे ॥ ९१ ॥
९१)
मरणकाल प्राप्त झाला असतांना, स्थिर अंतःकरणानें कांहीं व्यंग नसलेल्या ब्रह्माला,
जो जाणून स्मरतो,
बाहेरी
पद्मासन रचुनि । उत्तराभिमुख बैसोनि ।
जीवीं सुख
सूनि । कर्मयोगाचें ॥ ९२ ॥
९२)
बाहेर पद्मासन घालून, उत्तरेकडे तोंड करुन बसून, कर्मयोगाच्या आचरणानें प्राप्त
झालेल्या समाधानानें सुख अंतःकरणांत साठवून,
आंतु
मीनलेनि मनोधर्में । स्वरुपप्राप्तीचेनि प्रेमें ।
आपेंआप
संभ्रमें । मिळावया ॥ ९३ ॥
९३) आंत
मन एकाग्र झाल्यानें व आत्मस्वरुपप्राप्तीच्या प्रेमानें आपल्या ठिकाणीं आपण समारंभाने
मिळण्याकरितां;
आकळोनि
योगें । मध्यमामध्यमार्गें ।
अग्निस्थानौनि
निगे । ब्रह्मरंध्रा ॥ ९४ ॥
९४)
स्वाधीन झालेल्या अष्टांग योगानें, सुषुम्ना नाडीच्या मध्यमार्गानें,
अग्निस्थानापासून ब्रह्मरंध्रास जाण्यास तों प्राण निघतो.
तेथ अचेत
चित्ताचा सांगातु । आहाचवाणा दिसे मांडतु ।
तेथ प्राणु
गगनाआंतु । संचरे कां ॥ ९५ ॥
९५) जेथें
प्राणवायु मूर्ध्निआकाशांत प्रवेश करतो, तेथे प्राणाचा आणि चित्ताचा वरवर संबंध
झालेला दिसतो.
परी मनाचेनि
स्थैर्यें धरिला । भक्तिचिया भावना भरला ।
योगबळें
आवरला । सज्ज होउनी ॥ ९६ ॥
९६)
परंतु मनाच्या स्थिरतेनें धरलेला व भक्तीच्या भावानें भरलेला व योगबलानें आवरलेला
असा तयार होऊन,
तो
जडाजडातें विरवितु । भ्रूलतामाजीं रचतु ।
जैसा
घंटानाद लयस्थु । घंटेसीच होय ॥ ९७ ॥
९७) तो
प्राणवायु चेतन व अचेतन पदार्थांस नाहींसे करुन भुवयांत संचार करतो ( आणि तेथे लय
पावतो; ) ज्याप्रमाणें घंटेचा नाद घंटेत लय पावतो,
कां
झांकलिये घटींचा दिवा । नेणिजे काय जाहला केव्हां ।
या रीती जो
पांडवा । देह ठेवी ॥ ९८ ॥
९८)
अथवा घटाखालीं झांकलेला दिवा केव्हां काय झाला ( विझाला ) हें जसें कळत नाहीं,
त्याप्रमाणे अर्जुना, जो देह ठेवतो,
तो केवळ
परब्रह्म । जया परमपुरुष ऐसें नाम ।
तें माझें
निजधाम । होऊनि ठाके ॥ ९९ ॥
९९) जें
केवळ परब्रह्म आहे व ज्याला परमपुरुष हें नांव आहे, असें माझें खास स्वरुप आहे,
तें तो पुरुष होऊन राहतो.
मूळ श्लोक
यदक्षरं
वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद् यतयो वीतरागाः ।
यदिच्छन्तो
ब्रह्मचर्य चरन्ति तत् ते पदं संग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ११ ॥
११) जें अविनाशी आहे असें वेदवेत्ते सांगतात, ( संसाराच्या
) इच्छेपासून पराङ्मुख झालेले विरक्त ज्यामध्ये प्रवेश
करतात. व जें जाणण्याची इच्छा करणारे ब्रह्मचर्य
आचरण करतात., तें ( ‘ ब्रह्म ‘ नामक ) पद मी तुला
संक्षेपानें सांगतों.
सकळां
जाणणेयां जे लाणी । तिये जाणियेची जे खाणी ।
तयां
ज्ञानियांचिये आयणी । जयातें अक्षर म्हणिपे ॥ १०० ॥
१००) जें
ज्ञान संपूर्ण ज्ञानाचा शेवट आहे, त्या ज्ञानाची तें केवळ खाणच आहे, त्या
ब्रह्मज्ञान्यांच्या बुद्धीनें ज्यास ( ब्रह्मस्वरुपास ) अविनाशी असें
म्हणतात.
चंडवातेंही
न मोडे । तें गगनचि कीं फुडें ।
वांचूनि जरी
होईल मेहुडें । तरी उरेल कैचें ॥ १०१ ॥
१०१)
प्रचंड वार्‍यानेंहि जें नाहींसें होत नाहीं, तें खरोखर आकाशच होय. नाहीं तर तें
जर ढग असतें, तर तें प्रचंड वार्‍यापुढें कसें टिकतें ?
तेविं
जाणणेया जें आकळिलें । तें जाणवलेपणेंचि उमाणलें ।
मग नेणवेचि
तयातें म्हणितलें । अक्षर सहजे ॥ १०२ ॥
१०२)
त्याप्रमाणे ज्ञानाला जें विषय झालें, आणि विषय झाल्यामुळेंच त्याच्याकडून जें
मोजलें गेलें ( तें क्षर होय ). नंतर वृत्तिज्ञानाला जें विषय होत नाहीं ( तर उलट
वृत्तिज्ञानच जेथें लय पावतें ) त्याला सहजच अक्षर असें म्हटलें.
म्हणोनि
वेदविद नर । म्हणती जयातें अक्षर ।
जें प्रकृतीसी
पर । परमात्मरुप ॥ १०३ ॥
१०३)
म्हणून वेद जाणणारे पुरुष ज्याला अक्षर असें म्हणतात आणि जें परमात्मस्वरुप
प्रकृतीपलीकडचें आहे;
आणि
विषयांचें विष उलंडूनि । जें सर्वेंद्रियां प्रायश्र्चित्त देऊनि ।
आहाति
देहाचिया बैसोनि । झाडातळीं ॥ १०४ ॥
१०४)
आणि जे विषयांचा विषवत् त्याग करुन व सर्वेंद्रियांना शुद्ध करुन, देहरुप झाडाच्या
खालीं बसलेले आहेत;
ते यापरी
विरक्त । जयाची निरंतर वाट पाहात ।
निष्कानासि
अभिप्रेत । सर्वदा जें ॥ १०५ ॥
१०५)
याप्रमाणें विरक्त पुरुष आहेत, ते ज्याची ( परब्रह्माची ) नेहमीं वाट पाहात असतात;
आणि जे निष्काम पुरुषांना अखंड अत्यंत प्रिय आहे;
जयाचिया
आवडी । न गणिती ब्रह्मचर्याचीं सांकडीं ।
निष्ठूर
होऊनि बापुडीं । इंद्रियें करिती ॥ १०६ ॥
१०६)
ज्याच्या प्रेमानें ते ब्रह्मचर्यासारख्या कठीण गोष्टी जुमानीत नाहीत आणि
इंद्रियांवर कठोर होऊन त्यांना दीन करतात;
ऐसें जें पद
। दुर्लभ आणि अगाध ।
जयाचिये
थडियेचे वेद । चुबुकळिले ठेले ॥ १०७ ॥
१०७)
असें जे ठिकाण, जे मिळावयास कठीण व जाणण्यास कठीण व ज्याच्या अलीकडच्या कांठाशींच
वेद गटांगळ्या खात राहिले आहेत ( वेदांसहि जे अगम्य आहे, )
तें ते
पुरुष होती । जे यापरी लया जाती ।
तरी पार्था
हेचि स्थिती । एक वेळ सांगों ॥ १०८ ॥
१०८)
तें ( परब्रह्म ) जे पुरुष याप्रमाणें देह ठेवतात, ते होतात. तर अर्जुना, हाच
प्रकार तुला आणखी एक वेळ सांगतों.
तेथें
अर्जुनें म्हणितलें स्वामी । हेंचि म्हणावया होतों पा मी ।
तंव सहजें
कृपा केली तुम्हीं । परी बोलिजे कां जी ॥ १०९ ॥
१०९)
त्याप्रसंगीं अर्जुन म्हणाला, महाराज, मी हेंच विचारण्याच्या बेतांत होतों.
इतक्यांत तुम्हीं सहजच कृपा केली. तर महाराज, आतां सांगावें.
परि बोलावें
तें अति सोहोपें । तेथें म्हणितलें त्रिभुवनदीपें ।
तुज काय
नेणों संक्षेपें । सांगेन ऐक ॥ ११० ॥
११०)
परंतु जें सांगाल तें अतिशय सोपें करुन सांगा. त्या प्रसंगी त्रैलोक्याचें प्रकाशन
करणारे श्रीकृष्ण म्हणाले, आम्ही तुझे मनोगत ओळखीत नाहीं काय ? तुला तें थोडक्यांत
सांगतों, ऐक.
तरी मना या बाहेरिलीकडे
। यावयाची साविया सवें मोडे ।
हें
हृदयाचां डोहीं बुडे । तैसें कीजे ॥ १११ ॥
१११) तरी या मनाला बाहेर येण्याची जी संवय आहे, ती सहज नाहींशी करुन, तें हृदयाच्या डोहांत बुडेल तसें करावें.
No comments:
Post a Comment