Shri Dnyaneshwari
आतां यावरी एकादशीं । कथा
आहे दोन्हीं रसीं ।
जेथ पार्था विश्र्वरुपेंसीं
। होईल भेटी ॥ १ ॥
१) आतां यानंतर
अकराव्या अध्यायामध्यें दोन ( शांत व अद्भुत ) रसांनी भरलेली कथा आहे. या
अध्यायांत अर्जुनाला विश्र्वरुपाचे दर्शन होणार आहे.
जेथ शांताचिया घरा । अद्भुत
आला आहे पाहुणेरा ।
आणि येरांही रसां पांतिकरां
। जाहला मानु ॥ २ ॥
२) या अध्यायांत शांत
रसाच्या घरी अद्भुत रस हा पाहुणचारास आला आहे आणि इतर रसांनाहि या दोन रसांच्या
पंक्तीचा मान मिळाला आहे.
अहो वधुवरांचिये मिळणीं ।
जैशीं वराडियांही लुगडीं लेणीं ।
तैसे देशियेचां सोकासनीं ।
मिरविले रस ॥ ३ ॥
३) अहो, नवरानवरीच्या लग्नसमारंभांत
ज्याप्रमाणें ( वधूवरांबरोबर ) वर्‍हाड्यांसहि वस्त्रें दागिने मिळतात,
त्याप्रमाणें इतर रसांचीहि मराठी भाषारुप पालखीत मिरवणूक होऊन त्यांस शोभा आली
आहे.
परि शांताद्भुत बरवे । जे
डोळियांचां अंजुळीं घ्यावे ।
जैसे हरिहर प्रेमभावें ।
आले खेंवा ॥ ४ ॥
४) परंतु शांत व अद्भुत
हे दोन चांगले रस ( या अध्यायांत इतके प्रामुख्यानें आहेत कीं, ) ते या डोळ्यांना
उघड दिसतील जसे विष्णु व शंकर हे एका योग्यतेचे देव प्रेमभावनेनें एकमेकांस
भेटावयास यावेत;
नातरी अंवसेचां दिवशीं ।
भेटलीं बिंबें दोनी जैसी ।
तेवीं एकवळा रसीं । केला एथ
॥ ५ ॥
५) अथवा अमावास्येच्या
दिवशी ज्याप्रमाणें सूर्यबिंब व चंद्रबिंब एकमेकांना भेटतात, त्याप्रमाणें या
अध्यायांत हे दोन रस एकत्र आले आहेत.
मीनले गंगेयमुनेचे ओघ ।
तैसें रसां जाहलें प्रयाग ।
म्हणोनि सुस्नात होत जग ।
आघवें एथ ॥ ६ ॥
६) ज्याप्रमाणें प्रयाग
क्षेत्रांत गंगा व यमुना या दोन नद्यांच्या ओघांचा संगम झाला आहे, त्याप्रमाणें या
अध्यायांत शांत व अद्भुत या दोन रसांचा मिलाफ होऊन, अकरावा अध्याय हा प्रयाग
क्षेत्रच बनला आहे; म्हणून सर्व जग येथें स्नान करुन पवित्र होतें.
माजीं गीता सरस्वती गुप्त ।
आणि दोनी रस ते ओघ मूर्त ।
यालागीं त्रिवेणी हे उचित ।
फावली बापा ॥ ७ ॥
७) ज्याप्रमाणें प्रयाग
क्षेत्रांत गंगा व यमुना या दोन नद्यांचे ओघ प्रगट दिसतात, व त्या दोन ओघाच्या
मध्यें जशी सरस्वती नदी गुप्त आहे, त्याप्रमाणे या अध्यायांत शांत व अद्भुत हे दोन
रस स्पष्ट दिसणारे आहेत व या दोन रसांत गीता ही गुप्त सरस्वतीच आहे. म्हणून बापहो,
ही योग्य त्रिवेणी सर्वांना प्राप्त झाली आहे.
एथ श्रवणाचेनि द्वारें ।
तीर्थी रिघतां सोपारें ।
ज्ञानदेव म्हणे दातारें ।
माझेनि केलें ॥ ८ ॥
८) ज्ञानेश्र्वर महाराज
म्हणतात, मला कारणीभूत करुन, माझे गुरु जे निवृत्तिनाथ, त्यांनी
श्रवणाच्याद्वारानें या ( त्रिवेणी ) तीर्थांत प्रवेश करणे ( सर्वांना सोपे केले
आहे. )
तीरें संस्कृताचीं गहनें ।
तोडोनि मर्‍हाठियां शब्दसोपानें ।
रचिलीं धर्मनिधानें ।
निवृत्तिदेवें ॥ ९ ॥
९) धर्माचा ठेवा जे
माझे गुरु निवृत्तिनाथ, त्यांनी ( मला कारणीभूत करुन ) संस्कृतभाषारुपी कठीण ( उंच
डगरीचे ) किनारे फोडून मराठी भाषेतील शब्दरुपी पायर्‍यांचा घाट बांधला.
म्हणौनि भलतेणें एथ सद्भावें
नाहावें । प्रयागमाधव विश्र्वरुप पहावें ।
येतुलेनि संसारासि द्यावें
। तिलोदक ॥ १० ॥
१०) म्हणून या त्रिवेणी
संगमांत हवें त्यानें आस्तिक्यबुद्धीनें स्नान करुन, जसे प्रयाग क्षेत्रांत
माधवाचें दर्शन घेतात, तसें येथें विश्वरुप माधवाचे दर्शन घ्यावें, अशा रीतीनें
संसाराला तिलांजलि द्यावी.
हें असो ऐसे सावयव । जेथ
सासिन्नले आथी रसभाव ।
जे श्रवणसुखाची राणीव ।
जोडली जगा ॥ ११ ॥
११) हें रुपक पुरें
याप्रमाणें येथें ( नव ) रसांचे मूर्तिमंत स्वरुप भराला आलें आहे. जगाला
श्रवणसुखाचें राज्य प्राप्त झालें आहे.
जेथ शांताद्भुत रोकडे । आणि
येरां रसां पडप जोडे ।
हें अल्पचि परी उघडें ।
कैवल्य जेथ ॥ १२ ॥
१२) ह्या अकराव्या
अध्यायांत शांत रस व अद्भुत रस हें मूर्तिमंत आहेतच; पण इतर रसांसहि या अध्यायांत
शोभा प्राप्त झाली आहे. हें याचें वर्णन थोडेंच आहें, पण खरोखर या अध्यायांत मोक्ष
स्पष्ट झालेला आहे.
तो हा अकरावा अध्यायो । जो
देवाचा आपणपें विसंवता ठावो ।
परि अर्जुन सदैवाचा रावो ।
जे एथही पावला ॥ १३ ॥
१३) तो हा अकरावा
अध्याय आहे की, जो देवाचें खास विश्रांतीचे ठिकाण आहे. पण अर्जुन हा दैववान्
पुरुषांचा राजा आहे; कारण कीं, तो तेथेहि प्राप्त झाला आहे.
एथ अर्जुनचि काय म्हणों
पातला । आजि आवडतयाही सुकाळु जाहला ।
जे गीतार्थु हा आला । मर्‍हाठिये
॥ १४ ॥
१४) येथें अर्जुनच एकटा
प्राप्त झाला आहे असें काय म्हणावें ? तर गीतार्थ मराठी भाषेंत आल्याकारणानें आज
वाटेल त्यालाहि सुकाळ झाला आहे.
याचिलागीं माझें । विनविलें
तें आइकिजे ।
तरी अवधान दीजे । सज्जनीं
तुम्हीं ॥ १५ ॥
१५) याचकरितां मी जी
विनंती करीत आहें, ती तुम्ही ऐकावी. ती इतकीच कीं, तुम्ही संतानी ( मी कथा वर्णन
करीत आहे ) इकडे लक्ष द्यावें
तेवींचि तुम्हां संतांचिये
सभे । ऐसी सलगी कीर करुं न लभे ।
परि मानावें जी तुम्हीं
लोभें । अपत्या मज ॥ १६ ॥
१६) तसेच तुम्हां
संतांच्या सभेमध्यें अशी ही सलगी करणें माझ्यासारख्यास खरोखर योग्य नाहीं; पण मी
जें तुमचें लेंकरुं, त्या मला तुम्ही प्रेमानें मानावें म्हणून सलगी करतों.
अहो पुसां आपणचि पढविजे ।
मग पढे तरी माथा तुकिजे ।
कां करविलेनि चोजें न रिझे
। बाळका माय ॥ १७ ॥
१७) अहो, आपणच राघूला
शिकवावें आणि शिकविल्याप्रमाणे तो बोलूं लागला, म्हणजे पसंतीने मान डोलवावी; किंवा
मुलाकडून एखादी करवून घेऊन मग त्यानें केलेल्या कृत्याच्या कौतुकानें आई आपल्या
मनांत मुलाविषयी संतुष्ट होत नाही काय ?
तेवीं मी जें जें बोलें ।
ते प्रभु तुमचेंचि शिकविलें ।
म्हणोनि अवधारिजे आपुलें ।
आपण देवा ॥ १८ ॥
१८) त्याप्रमाणें मी
जें जें प्रतिपादन करतो, महाराज, तें तुम्हीच शिकविलेले आहे. एवढ्याकरितां अहो
संतजनहो, आपण शिकविलेले आपणच ऐकावें.
हें सारस्वतांचे गोड । तुम्हींचि
लाविलें जी झाड ।
तरी आतां अवधानामृतें वाढ ।
सिंपोनि कीजो ॥ १९ ॥
१९) महाराज, हें
सारस्वताचें सुंदर झाड आपणच लावलें आहे तर आतां याकडे आपण लक्ष देणे, हेंच कोणी एक
अमृत तें शिंपून मोठे करावें,
मग हें रसभावफुलीं फुलेल ।
नानार्थफळभारें फळा येईल ।
तुमचेनि धर्में होईल ॥
सुकाळ जगा ॥ २० ॥
२०) मग हें सारस्वताचें
झाड नवरसभावरुपी फुलांनी फुलेल आणि नाना प्रकारच्या अर्थरुपी फळभाराने फळास येईल व
तुम्हीं ( लक्षदेणेरुप ) धर्म केलात म्हणजे, जगास ( श्रवणसुखाचा ) सुकाळ होईल.
या बोला संत रिझले । म्हणती
तोषलों गा भलें केलें ।
आतां सांगें जें बोलिलें ।
अर्जुनें तेथ ॥ २१ ॥
२१) या बोलण्यावर संत
संतुष्ट झाले व म्हणाले, ज्ञानोबा, आम्ही संतुष्ट झालों, तू फार चांगलें केलेंस.
आतां त्या प्रसंगी अर्जुनाने जो प्रश्र्ण केला, त्याचे व्याख्यान कर.
तंव निवृत्तिदास म्हणे । जी
कृष्णार्जुनांचें बोलणें ।
मी प्राकृत काय सांगों
जाणें । परि सांगवा तुम्ही ॥ २२ ॥
२२) तेव्हां
निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणाले, महाराज, कृष्ण व अर्जुन यो दोघांमध्यें
झालेले भाषण माझ्यासारख्या सामान्य पुरुषाला सांगण्याचे काय ठाऊक ? परंतु ते
माझ्याकडून सांगून घेण्याचें काम तुम्ही करीत आहांत.
अहो रानींचिया पालेखाइरा ।
नेवाणें करविजे लंकेश्र्वरा ।
एकला अर्जुन परी अक्षौहिणी
अकरा । न जिणेचि काई ॥ २३ ॥
२३) अहो, रानातील पाले
खाणार्‍या वानरांकडून लंकेचा राजा जो रावण, त्याचा पराभव केला जावा; अर्जुन एकटाच
होता, पण त्यानें अकरा अक्षौहिणी सैन्य जिंकलें नाहीं काय ?
म्हणोनि समर्थ जें जें करी
। तें न हो न ये चराचरीं ।
तुम्ही संत तयापरी । बोलवा
मातें ॥ २४ ॥
२४) म्हणून समर्थ जें
जें करील, तें तें चराचरांत होणार नाहीं, असें नाही त्याप्रमाणे तुम्ही संत समर्थ
आहांत; म्हणून तुम्ही जर मनांत आणाल, तर मजसारख्या ( नेणत्या ) कडून ( गूढ गीतार्थ
) बोलवाल.
आतां बोलिजतसे आइका । हा
गीताभाव निका ।
जो वैकुंठनायका । मुखौनि
निघाला ॥ २५ ॥
२५) आता जो ( प्रत्यक्ष
) वैकुंठाचा राजा, त्याच्या मुखांतून निघालेल्या गीतेचा अभिप्राय नीट सांगतों.
तिकडे लक्ष द्यावें.
बाप बाप ग्रंथ गीता । जो
वेदी प्रतिपाद्य देवता ।
तो श्रीकृष्ण वक्ता । जिये
ग्रंथीं ॥ २६ ॥
२६) धन्य धन्य गीता
ग्रंथ की, ज्या गीताग्रंथाचा वक्ता वेदांच्या प्रतिपादनाचा विषय जो कृष्ण परमात्मा,
तो आहे.
तेथिंचे गौरव कैसें वानावें
। जें शंभूचिये मति नागवे ।
तें आतां नमस्कारिजे जीवें
भावें । हेंचि भलें ॥ २७ ॥
२७) त्या ठिकाणचा
मोठेपणा कसा वर्णन करावा ? कारण तें गीतातत्त्व शिवाच्या बुद्धीला आकलन होत नाहीं.
त्याला आतां सर्व भावानें नमस्कार करावा, हेंच बरें.
मग आइका तो किरीटी । घालूनि
विश्र्वरुपीं दिठी ।
पहिली कैसी गोठी । करिता
जाहला ॥ २८ ॥
२८) यानंतर तो अर्जुन
विश्वरुपावर नजर ठेवून पहिल्या प्रथम कसें बोलला तें ऐका.
हें सर्वही सर्वेश्र्वरु ।
ऐसा प्रतीतिगत जो पतिकरु ।
तो बाहेरी होआवा गोचरु ।
लोचनासी ॥ २९ ॥
२९) हें सर्वहि
सर्वेश्र्वरस्वरुप असा अनुभवास आलेला जो परमात्मा, तो आपल्यापुढें डोळ्यांना
प्रत्यक्ष दिसावा
हे जिवाआंतुली चाड । परि
देवासि सांगतां सांकड ।
कां जे विश्र्वरुप गूढ ।
कैसेनि पुसावें ॥ ३० ॥
३०) ही मनांतील इच्छा खरी. परंतु ती देवास सांगतांना
संकट वाटतें. कारण ज्या अर्थी देवाचें विश्वरुप गुप्त
आहे, त्या अर्थी उघड करुन दाखवा, असें आपण कसें
विचारावें ?
No comments:
Post a Comment