Shri Dnyaneshwari Adhyay 5 Part 7
तरी
वैराग्याचेनि आधारें । जिहीं विषय दवडूनि बाहिरे ।
शरीरीं
एकंदरें । केलें मन ॥ १५१ ॥
१५१)
तरी वैराग्याच्या आश्रयानें अंतःकरणांतील विषयवासना बाहेर काढून देऊन त्यांनीं
मनाच्या वृत्ति शरीरामध्यें अंतर्मुखानें एकाग्र केल्या;
सहजें तिहीं
संधी भेटी । जेथ भ्रूपल्लवां पडे गांठी ।
तेथ
पाठिमोरी दिठी । पारुखोनियां ॥ १५२ ॥
१५२)
इडा, पिंगळा व सुषुम्ना ह्या तिघींच्या भेटीच्या संधीत जेथें भुवयांच्या टोकांचा
मिलाफ होतो, तेथें दृष्टि स्थिर करुन मागें फिरवितात,
सांडूनि
दक्षिण वाम । प्राणापानसम ।
चित्तेंसीं
व्योम- । गामिये करिती ॥ १५३ ॥
१५३)
उजव्या ( पिंगळा ) व डाव्या ( इडा ) नाकपुडींतून जातयेत असलेल्या वायूची गति (
रेचक व पूरक ) बंद करुन ( म्हणजे कुंभक करुन ), प्राण ( हृदयस्थ वायू ) व अपान (
गुदस्थ वायु ) यांची सुषुम्नेंत समगति म्हणजे ऐक्य करुन त्यासह चित्तास ते
व्योमगामी ( म्हणजे मूर्ध्नि आकाशाकडे जाणारे ) करतात.
तेथ जैसीं रथ्योदकें
सकळें । घेऊनि गंगा समुद्रीं मिळे ।
मग एकैक
वेगळें । निवडूं नये ॥ १५४ ॥
१५४) तेथें,
ज्याप्रमाणें रस्त्यावरुन वाहणारें पाणी आपल्या पोटात घेऊन गंगा समुद्राला मिळते,
त्या वेळेला ( एक गटारांतील पाणी व एक गंगेचें पाणी अशी ) वेगवेगळी निवड करतां येत
नाहीं;
तैसी
वासनांतराची विवंचना । मग आपैसी पारुखे अर्जुना ।
जे वेळीं
गगनीं लयो मना । पवनें कीजे ॥ १५५ ॥
१५५)
त्याप्रमाणें अर्जुना, ज्या वेळीं प्राणापानांच्या निरोधानें मूर्ध्नि आकाशांत
मनाचा लय केला जातो, त्या वेळीं नानाप्रकारच्या वासनांची निवड सहज थांबते.
जेथ हें
संसारचित्र उमटे । तो मनोरुपु पटु फाटे ।
जैसें सरोवर
आटे । मग प्रतिमा नाहीं ॥ १५६ ॥
१५६) ज्या
ठिकाणीं हें संसाररुप चित्र उमटतें तो मनोरुपी पडदा फाटून जातो. ज्याप्रमाणें
सरोवर आटलें म्हणजे प्रतिबिंब नाहींसें होतें,
तैसें मनपण
मुदल जाये । मग अहंभावादिक कें आहे ।
म्हणोनि
शरीरेंचि ब्रह्म होये । अनुभवी तो ॥ १५७ ॥
१५७)
त्याप्रमाणें मनाचें मनपण मुळींच नाहींसे झाल्यावर, मग मी देह वगैरे अहंकारादि
विकार कोठें राहिले ? म्हणून तो ब्रह्मानुभवी पुरुष देहधारी असतांनाच ब्रह्म
बनतो.
आम्हीं
मागां हन सांगितलें । जे देहींचि ब्रह्मत्व पावले ।
ते येणें
मार्गें आले । म्हणऊनियां ॥ १५८ ॥
१५८) जे
देहधारी असतांनाच ब्रह्मभावाला पावले, असें जें आम्हीं मागे जे सांगितलें, ते या
मार्गाने आलें म्हणून
आणि
यमनियमांचे डोंगर । अभ्यासाचे सागर ।
क्रमोनि हे
पार । पातले ते ॥ १५९ ॥
१५९)
आणि यमनियमांचें डोंगर व अभ्यासाचे समुद्र ओलांडून ते ह्या पलीकडच्या तीराला (
ब्रह्मत्वाला ) पोंचले.
तिहीं
आपणपें करुनि निर्लेप । प्रपंचाचें घेतलें माप ।
मग
साचाचेंचि रुप । होऊनि ठेले ॥ १६० ॥
१६०)
त्यांनीं स्वतःला शुद्ध करुन प्रपंचाची योग्य किंमत केली, आणि मग सत्य जे ब्रह्म
तद्रूप ते होऊन राहिले.
ऐसा
योगयुक्तीचा उद्देशु । जेथ बोलिला हृषीकेशु ।
तेथ अर्जुनु
सुदंशु । म्हणोनि चमत्कारला ॥ १६१ ॥
१६१)
जेव्हां श्रीकृष्णांनीं योगमार्गाचा अभिप्राय अशा रीतीनें थोडक्यांत सांगितला,
तेव्हां अर्जुन मर्मज्ञ असल्याकारणानें आश्र्चर्यचकित झाला.
तें
देखिलिया कृष्णें जाणितलें । मग हांसोनि पार्थातें म्हणितलें ।
तें काई पां
चित्त उवाइलें । इये बोलीं तुझें ॥ १६२ ॥
१६२)
श्रीकृष्णांनीं अर्जुनाच्या मनाची स्थिति जाणली व मग हंसून अर्जुनाला म्हणाले,
आमच्या बोलण्यानें तुझें चित्त प्रसन्न झाले कां ?
तंव अर्जुन
म्हणे देवो । परचित्तलक्षणांचा रावो ।
भला जाणितला
जी भावो । मानसु माझा ॥ १६३ ॥
१६३)
यावर अर्जुन म्हणाला, देवा, आपण मनकवड्यांचे राजे आहांत. आपण माझ्या चित्तांतला
अभिप्राय चांगला ओळखलात.
म्यां जें
कांहीं विवरुनि पुसावें । तें आधींचि कळिलें देवें ।
तरी बोलिलें
तेंचि सांगावें । विवळ करुनि ॥ १६४ ॥
१६४)
मीं जें कांहीं विचार करुन तुम्हांस विचारावें, तें देवा, आपण आधींच जाणलें. तरी
आपण जें बोलला तेंच स्पष्ट करुन सांगा.
एर्‍हवीं
तरी अवधारा । जो दाविला तुम्हीं अनुसारा ।
तो
पव्हण्याहूनि पायउतारा । सोहपा जैसा ॥ १६५ ॥
१६५)
सहज पाहिलें, तर देवा, ऐका, तुम्हीं जो मार्ग दाखविला, तो पोहून जाण्यापेक्षां
पायउताराने जाणें जसें सोपें,
तैसा सांख्याहूनि
प्रांजळा । तरी आम्हांसारिखियां अभोळां ।
एथ आहाति
कांहीं परि काळा । तो साहों ये वर ॥ १६६ ॥
१६६)
तसा हा ( योगमार्ग ) सांख्याहून सोपा आहे. परंतु आमच्यासारख्या दुर्बळांना (
समजण्यास ) येथें कांही विलंब लागेल, पण तो सहज करतां येईल.
म्हणोनि एक
वेळ देवा । तोचि पडताळा घेयावा ।
विस्तरेल
तरी सांगावा । साद्यंतुचि ॥ १६७ ॥
१६७)
म्हणून देवा, एक वेळ त्याचाच अनुवाद करावा; जरी विस्तार होईल, तरी हरकत नाहीं. (
पण ) तो योगमार्ग आरंभापासून अखेरपर्यंत सांगावा.
तंव कृष्ण
म्हणती हो कां । तुज हा मार्गु गमला निका ।
तरी काय
जाहलें ऐकीजो कां । सुखें बोलों ॥ १६८ ॥
१६८)
तेव्हां श्रीकृष्ण म्हणाले, असें कां ? तुला हा मार्ग चांगला वाटतो, तर सांगायला
आमची काय हरकत आहे ? ऐक, आम्ही तो आनंदानें सांगतों.
अर्जुना तूं
परिससी । परिसोनि अनुष्ठिसी ।
तरी
आम्हांसीचि वानी कायसी । सांगावयाची ॥ १६९ ॥
१६९)
अर्जुना, तूं ऐकतोस व ऐकून त्याप्रमाणें आचरण करतोस, असें जर आहे, तर आम्ही
सांगावयास कां कमी करुं ?
आधींच चित्त
मायेचें । वरी मिष जाहलें पढियंतयाचे ।
आतां तें
अद्भुतपण स्नेहाचें । कवण जाणे ॥ १७० ॥
१७०) (
ज्ञानेश्र्वरमहाराज म्हणतात ) अगोदरच आईचें अंतःकरण, त्यांत आवडतेपणाचें निमित्त
झालें, मग त्या ममतेच्या अद्भुततेची कल्पना कोणाला येईल ?
ते म्हणों
कारुण्यरसाची वृष्टि । कीं नवया स्नेहाची सृष्टि ।
हें असो
नेणिजे दृष्टी । हरीची वानूं ॥ १७१ ॥
१७१) ती
हरीची कृपादृष्टि करुणरसाचा वर्षावच आहे, असें म्हणूं कां, अथवा नव्या स्नेहाची
सृष्टि आहे असें म्हणूं ? हें राहूं द्या. कृष्णाच्या त्या दृष्टीचें वर्णन कसें
करावें, हें आम्हांस कळत नाहीं.
जे अमृताची
वोतली । कीं प्रेमचि पिऊनि मातली ।
म्हणोनि
अर्जुनमोहें गुंतली । निघों नेणे ॥ १७२ ॥
१७२) ही
हरीची दृष्टि ( जणूं काय ) अमृताचीच ओतलेली होती अथवा अर्जुनाविषयीचें प्रेम पिऊन
मस्त झाली होती; म्हणून अर्जुनाच्या मोहांत अडकलेल्या त्या ( हरीच्या ) दृष्टीस
बाहेर निघण्याचें कळेना.
हें बहु जें
जें जल्पिजेल । तेथें कथेसि फांकु होईल ।
परि तें
स्नेह रुपा नयेल । बोलवरी ॥ १७३ ॥
१७३) या
हरीच्या दृष्टीसंबंधानें जितकें जास्त बोलावें तितकी कथेची संगति सुटून या
वर्णनाचा विस्तार वाढेल; परंतु हरीच्या अर्जुनाविषयींच्या प्रेमाचें यथार्थ वर्णन
शब्दांनीं करतां येणार नाहीं तें नाहींच.
म्हणोनि
विसुरा काय येणें । तो ईश्र्वरु आकळावा कवणें ।
जो आपुलें
मान नेणें । आपणचि ॥ १७४ ॥
यांत
आश्र्चर्य तें काय ? कारण, जो आपलें मोजमाप आपणच जाणत नाहीं, तो ईश्र्वर कोणी आकलन
करावा ?
तरी मागीला
ध्वनीआंतु । मज गमला सावियाची मोहितु ।
जे बलात्कारें
असे म्हणतु । परिस बापा ॥ १७५ ॥
१७५) तर
मागील बोलण्याच्या अभिप्रायावरुन मला सहज असें वाटतें कीं, देव अर्जुनाच्या
प्रेमरुपी मोहांत गुंतले आहेत, कारण त्या अर्जुनाला बलात्कारानें ‘ अरे बाबा, ऐक,’
म्हणून म्हणत होते.
अर्जुना
जेणें भेदें । तुझें कां चित्त बोधे ।
तैसें तैसें
विनोदें । निरुपिजेल ॥ १७६ ॥
१७६)
अर्जुना, ज्या प्रकारानें तुझ्या चित्ताला पटेल त्या त्या सोप्या रीतीनें
कौतुकानें सांगण्यांत येईल.
तो काइसया
नाम योगु । तयाचा कवण उपेगु ।
अथवा
अधिकारप्रसंगु । कवणा येथ ॥ १७७ ॥
१७७) तो
योग हें कशाला नांव आहे ? त्याचा उपयोग काय ? अथवा, त्या योगाचा अधिकार कोणाला आहे
?
ऐसें जें
जें कांहीं । उक्त असे इये ठाईं ।
तें आघवेंचि
पाहीं । सांगेन आतां ॥ १७८ ॥
१७८)
याप्रमाणें जें जें कांहीं या बाबतींत ( शास्त्रांत ) सांगितलेले असेल, ते सर्वच
मी तुला आतां सांगेन, पाहा.
तूं चित्त
देऊनि अवधारीं । ऐसें म्हणोनि श्रीहरी ।
बोलिजेल ते
पुढारी । कथा आहे ॥ १७९ ॥
१७९)
तूं मन लावून ऐक. असें म्हणून श्रीहरि जें बोललें ती कथा पुढें आहे, ती सांगण्यांत
येईल.
श्रीकृष्ण
अर्जुनासी संगु । न सांडोनि सांगेल योगु ।
तो व्यक्त
करुं प्रसंगु । म्हणे निवृत्तिदासु ॥ १८० ॥
१८०)
अर्जुनाशीं असलेल्या सख्यात बिघाड होऊं न देतां श्रीकृष्ण अर्जुनाला अष्टांगयोग
सांगतील. तो प्रसंग निवृत्तिनाथांचे शिष्य ( ज्ञानेश्र्वर महाराज ) म्हणतात, मी
स्पष्ट करुन सांगेन.
इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु
ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे योगगर्भो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥
( श्र्लोक २९, ओव्या १८० )
॥ ॐ श्रीसच्चिदानन्दार्पणमस्तु ॥
No comments:
Post a Comment