Shri Dnyaneshwari Adhyay 6 Part 13
तरी पार्था
हें झणें । सायास घेशी हो मनें ।
वायां बागुल
इयें दुर्जनें । इंद्रियें करिती ॥ ३६१ ॥
३६१)
तरी अर्जुना, यांत कष्ट आहेत, असा तुझ्या मनाचा ग्रह कदाचित होऊन असेल, तर तो तसा
होऊं देऊं नकोस. हीं दुष्ट इंद्रियें याचा उगाच बाऊ करतात.
पाहें पां
आयुष्याचा अढळ करी । जें सरतें जीवित वारी ।
तया औषधातें
वैरी । काय जिव्हा न म्हणे ॥ ३६२ ॥
३६२)
पाहा बरें, आयुष्याला स्थिर करणारें व संपत आलेल्या जीविताला मागें आणणारें जें
औषध, त्याला जिव्हा शत्रु समजत नाहीं काय !
ऐसें हितासि
जें जें निकें । तें सदाचि या इंद्रियां दुखे ।
एर्‍हवी
सोपें योगासारिखें । कांहीं आहे ॥ ३६३ ॥
३६३)
त्याप्रमाणें आपल्या हितास जें जें चांगलें, तें या इंद्रियांना सदोदित दुःखकारक
वाटतें. एर्‍हवीं योगासारखें सोपें कांहीं आहे काय ?
मूळ श्र्लोक
यत्रोपरमते
चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।
यत्र चैवात्मनात्मानं
पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ २० ॥
२०)
जेथें योगाच्या अभ्यासाच्याचें नियमन पावलेलें चित्त विषयांपासून परावृत्त होतें,
तेथें साधक आपण आपल्याला पाहून आत्मस्वरुपीं सुख पावतो.
सुखमात्यन्तिकं
यत् तद् बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् ।
वेत्ति यत्र
न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ २१ ॥
२१) जें
सुख सर्वोत्कृष्ट आहे, जें ( केवळ ) बुद्धिगम्य आहे, जें इंद्रियांना अगोचर आहे व
जें सुख भोगीत असतांना तो योगी आपल्या स्वरुपापासून चलन पावत नाहीं, ( असें सुख
योग्याच्या अनुभवाला येतें. )
म्हणोनि
आसनाचिया गाढिका । जो आम्हीं अभ्यासु सांगितला निका ।
तेणें होईल
तरी हो कां । निरोधु यया ॥ ३६४ ॥
३६४) म्हणून
आसनाच्या बळकटपणापासून आरंभ करुन जो आम्ही तुला चांगला योगाभ्यास सांगितला, त्या
योगानें या इंद्रियांचा निरोध झाला तर होईल.
एर्‍हवीं
तरी येणें योगें । जैं इंद्रियां विंदाण लागे ।
तैं चित्त
भेटों रिगे । आपणपेयां ॥ ३६५ ॥
३६५)
एर्‍हवीं तरी या योगामुळें ज्या वेळेला इंद्रियांचा निग्रह होतो, त्या वेळेला त्या
वेळेला चित्त आपल्या ( चैतन्याच्या ) भेटीला निघतें.
परतोनि
पाठिमोरें ठाके । आणि आपणियांतें आपण देखे ।
देखतखेंवो
वोळखे । म्हणे तत्त्व तें मी ॥ ३६६ ॥
३६६)
तें ज्या वेळेला विषयांना सोडून परत अंतर्मुख होतें आणि आपण आपल्या आत्मस्वरुपाला
पाहातें, आणि पाहिल्याबरोबर त्यास स्वरुपाची ओळख पटते व तें तत्त्व मी आहें, अशा
समजुतीवर तें येतें.
तिये
ओळखीचिसरिसें । सुखाचियां साम्राज्यीं बैसे ।
चित्तपण
समरसें । विरोनि जाय ॥ ३६७ ॥
३६७)
त्या ओळखीबरोबर तें सुखाच्या साम्राज्यावर बसतें, आणि तेथें आत्म्याशीं समरस
झाल्यानें चित्ताचा चित्तपणा नाहींसा होतो;
जयापरतें
आणिक नाहीं । जयातें इंद्रियें नेणती कहीं ।
तें आपणचि
आपुलां ठायीं । होऊनि ठाके ॥ ३६८ ॥
३६८) व
ज्याहून दुसरें कांहीं नाहीं व ज्याला इंद्रियें केव्हांच जाणत नाहींत, असें जें
चैतन्य, तें, मन आपल्या स्वतः आपल्या ठिकाणी होऊन राहतें.
मूळ श्र्लोक
यं लब्ध्वा
चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः ।
यस्मिन्
स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ २२ ॥
२२) आणि
जें सुख मिळालें असतां त्यापेक्षा अधिक असा दुसरा कांहीं लाभ आहे, असें मानीत
नाहीं, व ( ज्या ) सुखामध्यें असतांना योगी मोठ्या दुःखानेंदेखील डगमगत नाहीं.
मग
मेरुपासूनि थोरें । देह दुःखाचेनि डोंगरें ।
दाटिजो पां
परि भारें । चित्त न दटे ॥ ३६९ ॥
३६९) मग
मेरुपेक्षां मोठ्या दुःखाच्या डोंगरानें त्याचा देह जरी दडपला, तरी पण त्या
भारानें त्याचें चित्त दडपत नाहीं.
कां
शस्त्रेंवरी तोडिलिया । देह आगीमाजीं पडलिया ।
चित्त
महासुखीं पहुडलिया । चेवोचि नये ॥ ३७० ॥
३७०)
अथवा शस्त्रानें त्याचा देह तोडला, किंवा देह अग्नीमध्यें पडला तरी, चित्त निरतिशय
सुखांत लीन झाल्यामुळें, परत वृत्तीवर येत नाहीं.
ऐसें आपणपां
रिगोनि ठाये । मग देहाची वास न पाहे ।
आणिकचि सुख
होऊनि जाये । म्हणूनि विसरे ॥ ३७१ ॥
३७१)
याप्रमाणें चित्त आपल्या ठिकाणी येऊन राहिल्यावर मग देहतादात्म्य घेत नाहीं व
अलौकिक सुखच बनल्यामुळें तें चित्त देहाला विसरतें.
मूळ श्लोक
तं विद्यात्
दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् ।
स निश्चयेन
योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ २३ ॥
२३) त्या
दुःखाच्या संयोगानें विहीन अशा सुखाला योग ही संज्ञा आहे, असें जाणावें.
निश्चयपूर्वक व उत्साही अंतःकरणानें युक्त होऊन या, योगानें अनुष्ठान करावें.
जया सुखाचिया गोडी । मन आर्तीची सेचि सोडी ।
संसाराचिया तोंडीं । गुंतलें जें ॥ ३७२ ॥
३७२) ज्या सुखाची चटक लागल्यानें संसाराच्या तोंडांत
गुंतलेलें जें मन, तें विषयवासनेची आठवणहि ठेवीत नाहीं;
जें योगाची बरव । संतोषाची राणीव ।
ज्ञानाची जाणीव । जयालागीं ॥ ३७३ ॥
३७३) जें सुख योगाचें सौभाग्य आहे, संतोषाचें राज्य आहे आणि
ज्याच्याकरितां ज्ञान समजून घ्यावयाचें असतें,
तें अभ्यासिलेनि योगें । सावेव देखावें लागे ।
देखिलें तरी आंगें । होईजेल गा ॥ ३७४ ॥
३७४) तें ( सुख ) योगाचा अभ्यास करुन मूर्तिमंत पाहिलें
पाहिजे आणि पाहिल्यावर मग, तो पाहणारा आपणच स्वतः सुखरुप होऊन जातो.
मूळ श्लोक
संकल्पप्रभवान् कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः ।
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ २४ ॥
२४) संकल्पापासून उत्पन्न होणार्‍या सर्व कामांना निःशेष
टाकून, सर्व इंद्रियांचें सर्व बाजूंनीं मनानें नियमन करुन,
परि तोचि योगु बापा । एके परी आहे सोपा ।
जरी पुत्रशोकु संकल्पा । दाखविजे ॥ ३७५ ॥
३७५) पण बाबा अर्जुना, एका प्रकारानें तो योग सोपा आहे. (
तो कसा म्हणशील तर ) संकल्पाला पुत्रशोक दाखवावा. [ संकल्पाचा पुत्र जो काम (
विषयवासना ) तो नाहींसा करावा. ]
हा विषयांतें निमालिया आइके । इंद्रियें नेमाचिया धारणीं
देखे ।
तरी हियें घालुनि मुके । जीवितांसी ॥ ३७६ ॥
३७६) हा संकल्प जर विषयवासना मेल्या असें ऐकेल व इंद्रियें
नेमलेल्या स्थितींत आहेत, असें पाहिल, तर तो ऊर फुटून प्राणास मुकेल.
ऐसें वैराग्य हें करी । तरी संकल्पाची सरे वारी ।
सुखें धृतीचां धवळारीं । बुद्धि नांदे ॥ ३७७ ॥
३७७) असें हें वैराग्यानें केलें, तर संकल्पाची येरझार संपते
व बुद्धि धैर्याच्या महालांत सुखानें वास करते.
मूळ श्लोक
शनैः शनैरुपरमेत् बुद्ध्या धृतिगृहीतया ।
आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् ॥ २५ ॥
२५) धैर्ययुक्त असा बुद्धीनें हळूहळू ( बाह्य प्रपंचापासून
मनाचा ) उपरम करावा व मनाला आत्म्याच्या ठिकाणीं स्थिर करुन, दुसर्‍या कशाचेंहि
चिंतन करुं नये.
यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ २६ ॥
२६) चंचल वृत्ति ( अत एव ) अस्थिर असें मन ( आत्म्याकडून
निघून ) ज्याच्या ज्याच्यामुळें बाहेर जातें त्याच्या त्याच्यापासून नियमन करुन
त्याला आत्म्याच्याच ताब्यांत आणावें.
बुद्धी धैर्या होय वसौटा । तरी मनातें अनुभवाचिया वाटा ।
हळु हळु करी प्रतिष्ठा । आत्मभुवनीं ॥ ३७८ ॥
३७८) बुद्धि जर धर्माला आश्रयस्थान झाली, तर ती मनाला
अनुभवाच्या वाटेनें हळूहळू आत्मानुभवांत कायमचें स्थिर करते,
याही एके परी । प्राप्ति आहे विचारीं ।
हें न ठके तरी सोपारी । आणिक ऐकें ॥ ३७९ ॥
३७९) याहि एका तर्‍हेनें ब्रह्मप्राप्ति आहे, याचा विचार कर
आणि हें जर तुला साध्य होत नसेल तर आणखी एक सोपी युक्ति आहे, ती ऐक.
आतां नियमुचि हा एकला । जीवें करावा आपुला ।
जैसा कृतनिश्र्चयाचिया बोला-। बाहेर नोहे ॥ ३८० ॥
३८०) आतां तूं जो निश्चय करशील, त्याच्या आज्ञेच्या बाहेर
जो नियम कधी जाणार नाहीं, अशा प्रकारचा हा एकच नियम जीवाभावापासून तूं आपलासा कर.
जरी
येतुलेनि चित्त स्थिरावे । तरी काजा आलें स्वभावें ।
न राहे
घालावें । मोकलुनी ॥ ३८१ ॥
३८१) जर येवढ्यानें चित्त स्थिर झालें, तर सहजच काम
झालें, आणि जर येवढ्यानें तेम स्थिर झालें नाहीं तर
त्याला मोकळें सोडून द्यावें.
मग मोकलिलें
जेथ जेथ जाईल । तेथूनि नियमुचि घेऊनि येईल । ऐसोनि स्थैर्याची होईल । सवे यया ॥
३८२ ॥
३८२) मन
मोकळें सोडलें असतां तें जेथें जाईल, तेथून नियमच त्यास परत घेऊन येईल, अशा
रीतीनें यालाहि स्थैर्याची सवय होईल.
मूळ श्लोक
प्रशान्तमनसं
ह्येन योगिनं सुखमुत्तमम् ।
उपैति
शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् ॥ २७ ॥
२७) (
याप्रमाणें अभ्यास केल्यानें ) ज्याच्या मनाला उत्तम शांती मिळाली आहे, ज्याचा
रजोगुण नाश पावला आहे, जो पापपुण्यादिका विरहित आहे व जो ब्रह्मस्वरुप झाला आहे,
अशा योग्याला श्रेष्ठ सुख प्राप्त होतें.
पाठीं
केतुलेनि एकें वेळें । तया स्थैर्याचेनि मेळें ।
आत्मस्वरुपाजवळें
। येईल सहजें ॥ ३८३ ॥
३८३)
नंतर कांहीं एका वेळानें त्या स्थैर्याच्या योगानें मन सहज आत्मस्वरुपाजवळ येईल.
तयातें
देखोनि आंगा घडेल । तेथ अद्वैतीं द्वैत बुडेल ।
आणि
ऐक्यतेजें उघडेल । त्रैलोक्य हें ॥ ३८४ ॥
३८४)
आणि मनानें त्या आत्मस्वरुपास पाहिल्याबरोबर, तें मन स्वतः आत्मस्वरुप होऊन जाईल;
तेव्हां त्या अद्वैत स्वरुपांत द्वैत नाहीसें होईल; आणि नंतर हे सर्व त्रैलोक्य
ऐक्याच्या तेजानें प्रकाशित होईल.
आकाशीं दिसे
दुसरें । तें अभ्र जैं विरे ।
तैं गगनचि
कां भरे । विश्र्व जैसें ॥ ३८५ ॥
३८५)
आकाशामध्यें निराळे दिसणारे जे मेघ ते नाहीसे झाल्यावर ज्याप्रमाणें संपूर्ण विश्व
आकाशानेंच भरलेलें असतें;
तैसें चित्त
लया जाये । आणि चैतन्यचि आघवें होये ।
ऐसी
प्राप्ति सुखोपायें । आहे येणें ॥ ३८६ ॥
३८६)
त्याप्रमाणें आत्मस्वरुपीं चित्त लयाला गेलें कीं संपूर्ण विश्व चैतन्यमयच होतें.
या सुलभ उपायानें अशी ( एवढी मोठी ) प्राप्ति होते.
मूळ श्लोक
युञ्जन्नेवं
सदात्मानं योगी विगतकल्मषः ।
सुखेन
ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ २८ ॥
२८) या
प्रकारें सर्वदा मन आत्म्याच्या ठिकाणीं स्थिर करणारा योगी पापांनी विरहित होतो व
अनायासानें ब्रह्मसाक्षात्काररुपीं आत्यंतिक सुख भोगतो.
या सोपिया
योगस्थिति । उकलु देखिला गा बहुतीं ।
संकल्पाचिया
संपत्ती । रुसोनियां ॥ ३८७ ॥
३८७)
संकल्पाच्या संपत्तीचा ( विषयवासनांचा ) त्याग करुन पुष्कळांनी या सोप्या
योगमार्गाचा अनुभव घेतला आहे.
ते सुखाचेनि
सांगातें । आले परब्रह्मा आंतौतें ।
तेथ लवण
जैसें जळातें । सांडूं नेणे ॥ ३८८ ॥
३८८) ते
पुरुष अनायासें परब्रह्माच्या आंत आले. ( ते कसें तर ) मीठ पाण्यांत मिळाले असतां
पाण्यास सोडून जसें तें वेगळें राहात नाहीं;
तैसें होय
तिये मेळीं । मग सामरस्याचिया राउळीं ।
महासुखाची
दिवाळी । जगेंसि दिसे ॥ ३८९ ॥
३८९)
त्याप्रमाणें त्या योग्याची जेव्हां परब्रह्माशीं मिळणी होते, तेव्हां एकस्वरुपाची
स्थिति होते. मग समरसतेच्या मंदिरांत संपूर्ण जगासह त्याला महासुखाची दिवाळी दिसते.
ऐसें आपुले
पायवरी । चालिले आपुले पाठीवरी ।
हें पार्था
नागवे तरी । आन ऐकें ॥ ३९० ॥
३९०) आपल्या पायांनी आपल्या पाठीवर चालण्यासारखें
हें आहे. अर्जुना, म्हणून जर तें तुला करतां येणार नाहीं,
तर दुसरें सांगतों. ऐक.
