Shri Dnyaneshwari Adhyay 6 Part 14
मूळ श्र्लोक
सर्वभूतस्थमात्मानं
सर्वभूतानि चात्मनि ।
ईक्षते
योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ २९ ॥
२९)
ज्याचें मन योगयुक्त झालें आहे, तो प्राणिमात्रांच्या ठिकाणीं आत्म्यास पाहातो व
आत्म्याच्या ठिकाणीं प्राणिमात्र आहेत असें पाहातो, तो सर्व ठिकाणीं समदृष्टि
होतो.
यो मां
पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति ।
तस्याहं न
प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ३० ॥
३०) जो
मला सर्वत्र पाहातो आणि माझ्या ठिकाणीं सर्व पाहातो, त्याला मी कधी दृष्टिआड होत
नाहीं व तो मला कधीं दृष्टिआड होत नाहीं.
तरि मी तंव
सकळ देहीं । असें एथ विचारु नाहीं ।
आणि तैसेंचि
माझां ठायीं । सकळ असे ॥ ३९१ ॥
३९१) आणि
मी तर सर्व देहांमध्यें आहे, यांत विचार करण्यासारखें कांहीं नाहीं आणि
त्याचप्रमाणें माझ्या ठिकाणीं हें सर्व आहे.
हें ऐसेंचि
संचलें । परस्परें मिसळलें ।
बुद्धी घेपे
एतुलें । होआवें गा ॥ ३९२ ॥
३९२)
हें असेंच बनलेलें आहे व परस्पर मिसळलेलें आहे, पण अरे, बुद्धीनें एवढें ग्रहण
मात्र केलें पाहिजे,
एर्‍हवीं
तरी अर्जुना । जो एकवटलिया भावना ।
सर्वभूतीं
अभिन्ना । मातें भजे ॥ ३९३ ॥
३९३)
एर्‍हवीं तरी अर्जुना, जो ऐक्याच्या समजुतीनें मी सर्व भूतांत सारखा व्यापून
राहिलेलों आहे, असें जाणून मला भजतो.
भूतांचेनि
अनेकपणें । अनेक नोहे अंतःकरणें ।
केवल
एकत्वचि माझें जाणे । सर्वत्र जो ॥ ३९४ ॥
३९४)
प्राण्यांच्या भेदानें ज्याच्या अंतःकरणांत द्वैत उत्पन्न होत नाहीं आणि जो सर्व
ठिकाणीं माझें केवळ एकत्वच जाणतो.
मग तो एक हा
मियां । बोलतां दिसतसे वायां ।
एर्‍हवीं न
बोलिजे तरि धनंजया । तो मीचि आहे ॥ ३९५ ॥
३९५)
अर्जुना, मग तो माझ्याशीं एकच आहे असे बोलणे व्यर्थ आहे. कारण असें जरी बोललें
नाहीं, तरी तो मीच आहे.
दिपा आणि
प्रकाशा । एकवंचीचा पाडु जैसा ।
तो माझां
ठायीं तैसा । मी तयामाजीं ॥ ३९६ ॥
३९६)
दिवा व त्याचा प्रकाश, हे जसे दोन्ही एकच आहेत, त्याप्रमाणें, तो माझ्या ठिकाणीं
आणि मी त्याच्या ठिकाणीं ऐक्यतेनें आहोंत.
जैसा
उदकाचेनि आयुष्यें रसु । कां गगनाचेनि मानें अवकाशु ।
तैसा माझेनि
रुपें रुपसु । पुरुष तो गा ॥ ३९७ ॥
३९७)
ज्याप्रमाणें जेथपर्यंत पाणी आहे, तेथपर्यंत ओलावा आहे, अथवा आकाशाच्या बरोबरीनें
पोकळी आहे, त्याप्रमाणें माझ्या रुपानें तो पुरुष रुपवान आहे.
मूळ श्र्लोक
सर्वभूतस्थितं
यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।
सर्वथा
वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ३१ ॥
३१) (
माझें ) एकत्व जाणून राहाणारा जो योगी सर्व भूतांच्या ठायी असलेल्या मला सेवितो,
तो ( देह, नाम इत्यादि ) सर्व उपाधींनीं युक्त असला तरी मत्स्वरुप झालेला असतो.
जेणें
ऐक्याचिये दिठी । सर्वत्र मातेंचि किरीटी ।
देखिला जैसा
पटीं । तंतु एकु ॥ ३९८ ॥
३९८)
अर्जुना, ज्याप्रमाणें वस्त्रामध्यें केवळ एक सूतच असतें, त्याप्रमाणें ज्यानें
अद्वैतबोधानें सर्व ठिकाणीं केवळ मलाच पाहिलें आहे;
कां
स्वरुपें तरी बहुतें आहाती । परी तैसीं सोनीं बहुवें न होती ।
ऐसी
ऐक्याचळाची स्थिती । केली जेणें ॥ ३९९ ॥
३९९)
अथवा अलंकारांचें आकार जरी पुष्कळ आहेत, तरी त्याप्रमाणें सोनीं पुष्कळ नाहींत,
अशी अचल पर्वताप्रमाणें ज्यानें ऐक्यस्थिति केली आहे;
ना तरी
वृक्षाची पानें जेतुलीं । तेतुलीं रोपें नाहीं लाविलीं ।
ऐसी अद्वैतदिवसें
पाहली । रात्री जया ॥ ४०० ॥
४००)
अथवा झाडाची जितकी पानें आहेत, तितकीं रोपें लावलेली नाहींत, अशा अद्वैत दिवसानें
ज्यास द्वैताची रात्र उजाडली;
तो
पंचात्मकीं सांपडे । मग सांग पां कैसेनि अडे ।
जो
प्रतीतीचेनि पाडें । मजसीं तुके ॥ ४०१ ॥
४०१) (
अशा रीतीनें ) जो अनुभवाच्या योग्यतेनें माझ्या बरोबरीचा ठरतो, तो पंचमहाभूतात्मक
शरीरांत जरी असला तरी, मग सांग बरें, तो देहतादात्म्य घेऊन ( देहांत ) कसा अडकून
राहील ?
माझें
व्यापकपण आघवें । गवसलें तयाचेनि अनुभवें ।
तरी न
म्हणतां स्वभावें । व्यापाकु जाहला ॥ ४०२ ॥
४०२)
माझें सर्व व्यापकपण त्याच्या अनुभवानें कवटाळलें आहे, म्हणून त्याला व्यापक असें
जरी म्हटलें नाहीं, तरी तो सहज व्यापक आहे.
आतां शरीरीं
तरी आहे । परि शरीराचा तो नोहे ।
ऐसे बोलवरी
होये । तें करुं ये काई ॥ ४०३ ॥
४०३)
आतां तो देहधारी जरी असला तरी तो देहाचें तादात्म्य घेत नाहीं, अशी ही त्याची
स्थिति शब्दांनी सांगण्याजोगी करतां येईल काय ?
मूळ श्र्लोक
आत्मौपम्येन
सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन ।
सुखं वा यदि
वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ३२ ॥
३२) हे
अर्जुना, सर्व ठिकाणीं जो आपल्यासारखें पाहातो, सुख अथवा दुःख हेंहि जो
आपल्यासारखें पाहातो, ( आपल्याहून भिन्न जाणत नाहीं ) तो योगी अत्यंत श्रेष्ठ अशा
( अवस्थेला पोंचलेला ) आहे असें जाणावें.
म्हणोनि असो
तें विशेषें । आपणपयासारिखें ।
जो चराचर
देखे । अखंडित ॥ ४०४ ॥
४०४)
म्हणून त्याचें विशेष वर्णन करणें राहूं दे. जो तत्त्ववेत्ता सर्व चराचर
आपणासारखेंच निरंतर पाहातो,
सुखदुःखादि
वर्में । कां शुभाशुभें कर्में ।
दोनी ऐसीं
मनोधर्में । नेणेचि जो ॥ ४०५ ॥
४०५)
सुखदुःखादि कर्मे अथवा पुण्यपापादि कर्में अशी हीं द्वंद्वें जो मनानें जाणतच
नाहीं;
हे समविषम
भाव । आणिकही विचित्र जें सर्व ।
तें मानी
जैसे अवयव । आपुले होती ॥ ४०६ ॥
४०६) हे
समविषमभाव ( बरें-वाईट ), आणखीहि सर्व निरनिराळ्या प्रकारच्या वस्तु, ह्या जसे
कांहीं आपलें अवयव आहेत, असें जो समजतो;
हें एकैक
काय सांगावें । जया त्रैलोक्यचि आघवें ।
मी ऐसें
स्वभावें । बोधा आलें ॥ ४०७ ॥
४०७) हें
वेगवेगळें काय सांगावें ? ज्याला सर्व त्रैलोक्यच आपण आहोंत असें ज्ञान सहजच
प्राप्त झालें आहे.
तयाही देह
एकु कीर आथी । लौकिकीं सुखदुःखी तयातें म्हणती ।
परी
आम्हांतें ऐसीचि प्रतीती । परब्रह्मचि हा ॥ ४०८ ॥
४०८)
त्यालाहि एक देह आहे आणि लोकांत त्याला सुखीदुःखीहि म्हणतात, हें खरें आहे. परंतु
आमचा अनुभव असाच आहे कीं, तो परब्रह्म आहे.
म्हणोनि
आपणपां विश्र्व देखिजे । आणि आपण विश्र्व होईजे ।
ऐसें
साम्यचि एक उपासिजे । पांडवा गा ॥ ४०९ ॥
४०९)
म्हणून आपल्या ठिकाणीं जगत् पाहावें आणि आपण जगत् व्हावें, अशा एका साम्याचीच, हे
अर्जुना, तूम उपासना कर.
हें तूतें
बहुतीं प्रसंगीं । आम्ही म्हणों याचिलागीं ।
जे
साम्यापरौती जगीं । प्राप्ति नाहीं ॥ ४१० ॥
४१०)
तूं समदृष्टि ठेव, असें आम्हीं एवढ्याचकरितां तुला पुष्कळ प्रसंगीं म्हणत आलों;
कारण साम्यापलीकडे या जगांत दुसरा लाभ नाहीं.
मूळ श्र्लोक
अर्जुन उवाच
योऽयं
योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।
एतस्याहं न
पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम् ॥ ३३ ॥
३३)
अर्जुन म्हणाला, हे मधुसूदना, तूं जो हा समदर्शनाचा योग सांगितलास तो, मन हें चंचल
असल्यामुळें ( माझ्या ठिकाणीं ) स्थिर राहील असें मला वाटत नाहीं.
चञ्चलं हि
मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् ।
तस्याहं
निग्रहं मन्ये वायोरिवि सुदुष्करम् ॥ ३४ ॥
३४) हे
कृष्णा, मन चंचल, क्षोभक, बलयुक्त व वळविण्यास कठीण आहे, त्याचा निग्रह करणें,
वायूच्या निग्रहाप्रमाणेंच अत्यंत कठीण आहे, असे मला वाटतें.
अर्जुन
म्हणे देवा । तुम्ही सांगा कीर आमुचिया कणवा ।
परी न पुरों
जी स्वभावा । मनाचिया ॥ ४११ ॥
४११) (
यावर ) अर्जुन म्हणाला, देवा, तुम्हीं आमच्या विषयींच्या कळकळीनें खरोखर सांगत
आहांत. परंतु महाराज, या मनाच्या स्वभावापुढें ( आमचा ) टिकाव लागत नाहीं.
हें मन
कैसें केवढें । ऐसें पाहों म्हणों तरी न सांपडे ।
एर्‍हवीं
राहाटावया थोडें । त्रैलोक्य यया ॥ ४१२ ॥
४१२)
हें मन कसें व केवढें आहे, याचा पत्ता लावूं असें म्हटलें तर सांपडत नाहीं. एर्‍हवीं
या मनाला वावरण्याला हें सर्व त्रैलोक्य अपुरें पडतें.
म्हणोनि
ऐसें कैसें घडेल । जे मर्कट समाधी येईल ।
कां राहे
म्हणतलिया राहेल । महावातु ॥ ४१३ ॥
४१३)
म्हणून हें असें होईल कीं, माकडाला समाधि लागेल ! किंवा सोसाट्याचा वारा ‘ थांब ‘
म्हटल्याबरोबर थांबेल काय ?
जें
बुद्धीतें सळी । निश्र्चयातें टाळी ।
धैर्येंसी
हातफळी । मिळऊनि जाय ॥ ४१४ ॥
४१४)
जें मन बुद्धीला छळतें, तें ( तिनें ) केलेला निश्र्चय सिद्धीस जाऊं देत नाहीं आणि
सात्त्विक धैर्याच्या हातावर हात मारुन पळून जातें.
जें
विवेकातें भुलवी । संतोषासी चाड लावी ।
बैसिजे तरी
हिंडवी । दाही दिशा ॥ ४१५ ॥
४१५)
जें सारासार बुद्धीला भ्रमांत पाडतें, संतोषाला आशा उत्पन्न करतें आणि आपण एकें
ठिकाणीं राहिलों तरी आपणाला दाही दिशांना फिरवितें.
जें
निरोधलें घे उवावो । जया संयमुचि होय सावावो ।
तें मन
आपुला स्वभावो । सांडील काई ॥ ४१६ ॥
४१६)
ज्याला आवरुं गेलें असतां तें जास्त उसळतें, ज्याला निरोधच साहाय्य होतो, ( असें )
तें मन आपला स्वभाव टाकील काय ?
म्हणोनि मन
एक निश्र्चळ राहेल । मग आम्हांसी साम्य येईल ।
हें
विशेषेंहि न घडेल । तयालागीं ॥ ४१७ ॥
४१७)
म्हणून हें मन एक निश्र्चल राहील, आणि मग आम्हांला साम्यावस्था प्राप्त होईल, हें
एवढ्याकरितां फार करुन घडणार नाहीं.
मूळ श्र्लोक
श्रीभगवान
उवाच असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् ।
अभ्यासेन तु
कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ३५ ॥
३५)
श्रीकृष्ण म्हणाले, हे अर्जुना, मन हें निःसंशय चंचल असून निग्रह करण्यास अत्यंत
कठीण आहे. परंतु अर्जुना, ( सतत ) अभ्यासानें व वैराग्यानें याचा निग्रह करतां
येतो.
तंव कृष्ण
म्हणती साचचि । बोलत आहासि तें तैसेंचि ।
यया मनाचा
कीर चपळचि । स्वभावो गा ॥ ४१८ ॥
४१८)
तेव्हां श्रीकृष्ण म्हणाले, तूं म्हणत आहेस, तें खरोखर तसेंच आहे. या मनाचा स्वभाव
खरोखर चपलच आहे.
परि
वैराग्याचेनि आधारें । जरि लाविलें अभ्यासाचिये मोहरे ।
तरि
केतुलेनि एकें अवसरें । स्थिरावेल ॥ ४१९ ॥
४१९)
परंतु वैराग्याच्या जोरावर मन जर अभ्यासाकडे वळविलें, तर कांहीं एका वेळानें तें
स्थिर होईल.
कां जें यया
मनाचे एक निकें । जे हें देखिले गोडीचिया ठाया सोके ।
म्हणोनि
अनुभवसुखचि कवतिकें । दावीत जाइजे ॥ ४२० ॥
४२०) कारण कीं, या मनाची एक गोष्ट चांगली आहे; ती
ही कीं, तें ( त्याला एकदा गोडी लागली कीं )
अनुभवलेल्या गोडीच्या ठिकाणीं सवकतें. म्हणून त्याला
कौतुकानें
आत्मानुभवसुखच वारंवार दाखवीत जावें.
No comments:
Post a Comment