Shri Dnyaneshwari Adhyay 6 Part 15
मूळ श्र्लोक
असंयतात्मना
योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ।
वश्यात्मना
तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ३६ ॥
३६)
विरक्ति व अभ्यास यांच्या अभावीं ) ज्याचें अंतःकरण स्वाधीन नाहीं, त्याला योग
प्राप्त होणें अत्यंत कठीण आहे, हें मलाहि पटतें. परंतु ज्याचें अंतःकरण स्वाधीन
आहे, त्यानें ( वर सांगितलेल्या ) उपायांनीं प्रयत्न केला असतां त्याला योग
प्राप्त होणें शक्य आहे.
एर्‍हवीं
विरक्ति जयांसि नाहीं । जे अभ्यासीं न रिघती कहीं ।
तयां नाकळे
हें आम्हीही । न मनूं कायी ॥ ४२१ ॥
४२१)
एर्‍हवीं ज्यांच्या ठिकाणीं वैराग्य नाहीं, जें केव्हांच अभ्यासाकडे वळत नाहींत,
त्यांना मन आवरत नाही, ही गोष्ट आम्हांलाहि कबूल नाहीं काय ?
परि
यमनियमांचिया वाटा न वचिजे । कहीं वैराग्याची से न करिजे ।
केवळ
विषयजळीं ठाकिजे । बुडी देउनी ॥ ४२२ ॥
४२२)
परंतु यमनियमांच्या वाटेनें गेलें नाहीं, वैराग्याची कधींसुद्धां आठवण केली नाहीं
व केवळ विषयरुपी पाण्यामध्यें बुडी मारुन राहिले,
या जालिया
मानसा कहीं । युक्तीची कांबी लागली नाहीं ।
तरी
निश्र्चल होईल काईं । केसोनि सांगें ॥ ४२३ ॥
४२३)
आपल्या मनाला जन्मल्यापासून कधीहि युक्तीचा चिमटा जरा लावला नाहीं, तर तें स्थिर
कसें काय होईल, सांग बरें !
म्हणोनि
मनाचा निग्रहो होये । ऐसा उपाय जो आहे ।
तो आरंभीं
मग नोहे । कैसा पाहों ॥ ४२४ ॥
४२४) म्हणून
मनाचा निग्रह होईल असा जो उपाय आहे, तो करण्याला प्रारंभ कर; मग निग्रह कसा होत
नाहीं तें पाहूं !
तरी योगसाधन
जितुकें । तें अवधेंचि काय लटिकें ।
परि आपणपयां
अभ्यास न ठाके । हेंचि म्हणें ॥ ४२५ ॥
४२५) तर
योगसाधन जेवढें आहे, तें सर्वच खोटें आहे काय ? परंतु आपल्या हातून अभ्यास होत
नाहीं, असें म्हण.
आंगीं
योगाचें होय बळ । तरी मन केतुलें चपळ ।
काय महदादि
हें सकळ । आपु नोहे ॥ ४२६ ॥
४२६) अंगामध्यें
योगाचें जर सामर्थ्य असेल तर त्यापुढें मनाची चपलता ती किती आहे ? हें
महत्तत्त्वादि सर्व आपल्या आधीन होणार नाही
काय ?
तेथ अर्जुन
म्हणे निकें । देवो बोलती तें न चुके ।
साच
योगबळेंसीं न तुके । मनोबळ ॥ ४२७ ॥
४२७)
त्या प्रसंगीं अर्जुन म्हणाला, फार चांगलें ! देव म्हणतात त्यांत चूक नाहीं.
योगाच्या सामर्थ्याबरोबर मनाच्या सामर्थ्याची खरोखर तुलना होणार नाहीं.
परि तोचि
योगु कैसा केवीं जाणों । आम्ही येतुले दिया मातुही नेणों ।
म्हणोनि
मनातें जी म्हणों । अनावर हें ॥ ४२८ ॥
४२८)
परंतु तोच योग कसा आहे व त्याचें ज्ञान कसें करुन घ्यावयाचें ह्याची इतके दिवस
आम्हांला वार्ताहि नव्हती; म्हणून महाराज, आम्ही म्हणत होतों कीं, हें मन अनावर
आहे.
हा आतां
आघवेया जन्मा । तुझेनि प्रसादें पुरुषोत्तमा ।
योगपरिचयो
आम्हां । जाहला आजी ॥ ४२९ ॥
४२९)
कृष्णा, ह्या सार्‍या जन्मांत तुझ्या प्रसादाच्या योगानें आतां सांप्रत आम्हांला
ही योगाची ओळख झाली.
अर्जुन उवाच
अयतिः
श्रद्धयोपेतो योगात् चलितमानसः ।
अप्राप्य
योगसंसिद्धि कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ३७ ॥
३७)
अर्जुन म्हणाला, हे कृष्णा, मनुष्य श्रद्धेनें युक्त असला, पण त्याचें मन ( कांहीं
कालानें ) योगापासून चलित झाल्यानें त्याचा प्रयत्न सुटला व ( त्या कारणानें )
त्याला योगसिद्धि प्राप्त झाली नाहीं, तर तो कोणत्या गतीला जातो ?
कच्चित् नोभयविभ्रष्टश्छिन्ना
भ्रमिव नश्यति ।
अप्रतिष्ठो
महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ३८ ॥
३८) हे
श्रीकृष्णा, ( इंद्रियसुख व मोक्ष या ) दोहोमपासून भ्रष्ट झालेला तो
ब्रह्मप्राप्तीच्या मार्गामध्यें आधारहीन व मतिहीन झालेला, इतर ढगांपासून वेगळ्या
झालेल्या ढगाप्रमाणें नाश पावत नाहीं ना ?
एतत् मे
संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः ।
त्वदन्यः
संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्दते ॥ ३९ ॥
३९) हे
कृष्णा, ही माझी शंका पूर्णतेनें नाहींशी करण्याला तूं समर्थ आहेस; ही शंका नष्ट
करण्यास तुझ्याखेरीज दुसरा कोणी समर्थ आढळत नाहीं.
परि आणिक एक
गोसांविया । मज संशयो असे साविया ।
तो
तूंवांचूनि फेडावया । समर्थु नाहीं ॥ ४३० ॥
४३०)
परंतु महाराज, मला आणखी एक शंका आलेली आहे. ती दूर करण्यास तुझ्यावांचून कोणी
समर्थ नाही.
म्हणोनि
सांगे गोविंदा । कवण एकु मोक्षपदा ।
झोंबत
होताश्रद्धा । उपायेंविण ॥ ४३१ ॥
४३१)
म्हणून देवा, सांगा. कोणी एक योग्य परिश्रम केल्याशिवाय केवळ श्रद्धेच्या जोरावर
मोक्षपदाला काबीज करावयास पाहात होता;
इंद्रियग्रामोनि
निगाला । आस्थेचिया वाटा लागला ।
आत्मसिद्धीचिया
पुढिला । नगरा यावया ॥ ४३२ ॥
४३२)
पुढलें गांव जे आत्मसिद्धि त्या गांवाला येण्याकरितां तो इंद्रियरुपी गांवाहून
निघून आस्थेच्या वाटेला लागला.
तंव
आत्मसिद्धि न ठकेचि । आणि मागुतें न येववेचि ।
ऐसा अस्तु
गेला माझारींचि । आयुष्यभानु ॥ ४३३ ॥
४३३) (
पण ) तो आत्मसिद्धीच्या गांवाला पोंचला नाहीं आणि त्यास परतहि येववत नाहीं; असा
मध्येंच असतांना त्याचा आयुष्यरुपी सूर्य अस्ताला गेला.
जैसें
अकाळीं आभाळ । अळुमाळु सपातळ ।
विपायें
आलें केवळ । वसे ना वर्षे ॥ ४३४ ॥
४३४)
भलत्यावेळी विरळ असे थोडे नुसते चुकून ढग आले, तर ते टिकत नाहींत व वर्षावहि करीत
नाहींत;
तैसीं
दोन्ही दुरावलीं । जे प्राप्ति तव अलग ठेली ।
आणि
अप्राप्तिही सांडवली । श्रद्धा तया ॥ ४३५ ॥
४३५)
त्याप्रमाणें विषयासक्तता व मोक्ष हीं दोन्ही त्यास दूर राहिलीं; अशी कीं,
आत्मसिद्धीची प्राप्ति तर दूरच राहिली आणि दुसरें आपल्यास आत्मप्राप्ति होणार
नाहीं, अशी आशाहि त्यास श्रद्धा असल्यामुळें सोडतां येत नाहीं.
ऐसा
वोलांतरला काजीं । जो श्रद्धेचाचि समाजीं ।
बुडाला तया
हो जी । कवण गति ॥ ४३६ ॥
४३६)
याप्रमाणें जो पुरुष उशीरामुळे फसला व जो आत्मप्राप्तीविषयीं पूर्ण श्रद्धा
असतांनाच मरण पावला, त्यास अहो महाराज, कोणती गति प्राप्त होते ? तें सांगा.
मूळ श्र्लोक
श्रीभगवानुवाच
पार्थ नैवेह
नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।
न हि
कल्याणकृत कश्चित् दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ४० ॥
४०)
श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था, इहलोकीं अथवा परलोकीं ( कोठेंहि ) त्याचा नाश होत
नाहीं. कारण, बाबा, शुभ कर्म करणारा कोणीहि दुर्गतीला जात नाहीं.
तंव कृष्ण
म्हणती पार्था। जया मोक्षसुखीं आस्था ।
तया
मोक्षावांचुनि अन्यथा । गति आहे गा ॥ ४३७ ॥
४३७)
तेव्हां कृष्ण म्हणाले, अर्जुना, ज्याला मोक्षसुखाची उत्कट इच्छा आहे, त्याला
मोक्षाशिवाय दुसरी गति आहे काय ?
परि
एतुलेंचि एक घडे । जें माझारीं विसवावें पडे ।
तेंही परि
ऐसेनि सुरवाडें । जो देवां नाहीं ॥ ४३८ ॥
४३८) पण
एवढेंच एक होतें कीं, मध्यें विसांवा घ्यावा लागतो; पण तें विसांवा घेणेंहि असें
सुखकर असतें कीं, जें इंद्रादि देवांनाहि प्राप्त होत नाहीं.
एर्‍हवीं
अभ्यासांचा उचलतां । पाउलीं जरी चालतां ।
तरि
दिवसाआधीं ठाकिता । सोऽहंसिद्धीतें ॥ ४३९ ॥
४३९) वास्तविक
अभ्यासाच्या जलद पावलानें जर तो चालतां, तर मरणकालापूर्वींच ब्रह्मसिद्धीस येऊन
मिळतां;
परि तेतुला वेगु
नव्हेचि । म्हणऊनि विसांवा तरी निकाचि ।
पाठीं
मोक्षु तंव तैसाचि । ठेविला असे ॥ ४४० ॥
४४०) पण
तितक्या वेगानें अभ्यास न झाल्यामुळें, विसांवा घेणें भागच पडलें; पण नंतर मोक्ष
त्याच्याकरितां ठेवलेलाच आहे.
मूळ श्रलोक
प्राप्य
पुण्यकृतां लोकनुषित्वा शाश्वतीः समाः ।
शुचीनां
श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ४१ ॥
४१) तो
योगभ्रष्ट पुण्यकर्म करणार्‍यांच्या लोकाला जाऊन, ( तेथें ) पुष्कळ वर्षे वास
केल्यानंतर, शुद्धाचरणी व वैभवशाली अशा कुलामध्यें जन्म पावतो.
ऐकें कवतिक
हें कैसें । शतमखा लोक सायासें ।
तें तो पावे
अनायासें । कोवल्यकामु ॥ ४४१ ॥
४४१) ऐक
कसा चमत्कार होतो तो ! शंभर यज्ञ करणार्‍यास कष्टानें जी स्थिति प्राप्त होते, ती
त्या मोक्षाची इच्छा करणारास श्रनावांचून मिळते.
मग तेथिंचे
जे अमोघ । अलौकिक भोग ।
भोगितांहि
सांग । कांटाळे मग ॥ ४४२ ॥
४४२) मग
त्या ठिकाणचें जे दिव्य व फलदायी भोग, ते यथास्थित भोगीत असतांहि त्याच्या मनास
कंटाळा येतो.
हा अंतरायो
अवचितां । कां वोढवला भगवंता ।
दिविभोग
भोगितां । अनुतापी नित्य ॥ ४४३ ॥
४४३)
देवा, हें विघ्न मध्येंच कां आलें ? असा, स्वर्गातले भोग भोगीत असतां तो सारखा
पश्चात्ताप करीत असतो.
पाठीं जन्मे
संसारीं । परी सकळ धर्माचिया माहेरीं ।
लांबा उगवे
आगरीं । विभवश्रियेचां ॥ ४४४ ॥
४४४)
नंतर तो मनुष्य, लोकांत जन्मतो; पण सर्व धर्मांचे वसतिस्थान आणि वैभवरुप
लक्ष्मीचें जें कुलरुपी शेत, त्यामध्यें तो भातगोट्याच्या रोपाप्रमाणें वाढतो;
जयातें
नीतिपंथें चालिजे । सत्यधूत बोलिजे ।
देखावें तें
देखिजे । शास्त्रदृष्टी ॥ ४४५ ॥
४४५)
जें कुलनीतीच्या मार्गानें चालतें, सत्यानें पवित्र झालेलें बोलतें आणि जें
पाहाणें असेल तें शास्त्रदृष्टीनें पाहातें;
वेद तो
जागेश्र्वरु । जया व्यवसाय निजाचारु ।
सारासारविचारु
। मंत्री जयातें ॥ ४४६ ॥
४४६)
ज्या कुळांत वेद हें जागृत दैवत आहे, शास्त्रविहित आचरण हाच ज्याचा व्यापार आहे व
सारासार विचार हाच ज्याचा सल्लामसलत देणारा प्रधान आहे;
जयाचां
कुळीं चिंता । जाली ईश्र्वराची पतिव्रता ।
जयातें
गृहदेवता । आदि ऋद्धि ॥ ४४७ ॥
४४७)
ज्या कुळामध्यें चिंता ईश्र्वराची एकनिष्ठ पत्नी झालेली असते आणि ऋदृध्यादिक या
ज्याच्या घरांतील देवता आहेत,
ऐसी
निजपुण्याचिया जोडी । वाढिन्नली सर्वसुखाची कुळवाडी ।
तिये जन्मे
तो सुरवाडी । योगुच्युतु ॥ ४४८ ॥
४४८)
अशा रीतीनें ज्या कुळांत आपल्या पुण्याईच्या कमाईने सर्व सुखाचा व्यापार वाढला
आहे, त्या कुळांत तो योगभ्रष्ट सुखानें जन्म घेतो.
मूळ श्र्लोक
अथवा
योगिनामेव कुले भवति धीमताम् ।
एतद्धि
दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् ॥ ४२ ॥
४२)
अथवा बुद्धिमान् अशा योगी लोकांच्या कुळामध्यें तो जन्म पावतो. अशा तर्‍हेचा हा
जन्म या जगामध्यें फार दुर्लभ आहे.
तत्र तं
बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् ।
यतते च ततो
भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ४३ ॥
४३)
कुरुनंदना, त्या ठिकाणीं पूर्वजन्मींच्या संस्कारानें युक्त असलेल्या बुद्धीचा योग
होतो. त्यापुढें तो पुन्हां ( पूर्ण ) योगसिद्धीसाठीं प्रयत्न करतो.
अथवा
ज्ञानाग्निहोत्री । जे परब्रह्मण्य श्रोत्री ।
महासुखक्षेत्रीं
। आदिवंत ॥ ४४९ ॥
४४९)
अथवा जे ज्ञानाग्निमध्यें हवन करतात आणि जें ब्रह्मसुखरुपी शेताचे मिरासदार असतात.
जे
सिद्धांताचां सिंहासनीं । राज्य करिती त्रिभुवनीं ।
जे कूंजते
कोळिळ वनीं । संतोषाचां ॥ ४५० ॥
४५०) जें ( एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म या ) सिद्धान्ताच्या
सिंहासनावर बसून त्रैलोक्यांत राज्य करतात व जे
संतोषाच्या वनांत शब्द करणारे कोकीळ आहेत;
No comments:
Post a Comment