Shri Dnyaneshwari Adhyay 6 Part 16
जे
विवेकग्रामींचां मुळीं । बैसले आहाति नित्य फळीं ।
तया
योगियांचां कुळीं । जन्म पावे ॥ ४५१ ॥
४५१) जे
विवेकरुप गांवच्या मुख्य ठिकाणीं असलेल्या ब्रह्मरुप फळाचें नित्य सेवन करीत
राहिले आहेत, त्या योग्यांच्या कुळांत त्यास जन्म मिळतो.
मोटकी
देहाकृति उमटे । आणि निजज्ञानाची पाहांट फुटे ।
सूर्यापुढां
प्रगटे । प्रकाशु जैसा ॥ ४५२ ॥
४५२)
अल्प वयांतच त्याच्या ठिकाणीं स्वरुपज्ञानाचा उदय होतो. ज्याप्रमाणें सूर्य
उगवण्याच्या पूर्वी अरुणोदयाचा प्रकाश होतो;
तैशी दशेची
वाट न पाहतां । वयसेचिया गांवा न येतां ।
बाळपणींच
सर्वज्ञाता । वरी तयातें ॥ ४५३ ॥
४५३)
त्याप्रमाणें योग्य अवस्थेची वाट न पाहातां प्रौढवयरुपी गांवाला पोंचण्यच्या अगोदर
लहानपणींच, सर्वज्ञता त्यास माळ घालतें.
तिये
सिद्धप्रज्ञेचेनि लाभे । मनचि सारस्वतें दुभे ।
मग सकळ
शास्त्रें स्वयंभें । निघती मुखें ॥ ४५४ ॥
४५४)
पूर्वजन्मांत तयार झालेली बुद्धि त्याला अनुकूल असल्यामुळें त्याचें मनच सर्व
विद्यांना प्रसवतें आणि मग सर्व शास्त्रें आपोआप त्याच्या मुखांतून निघतात.
ऐसें जे
जन्म । जयालागीं देव सकाम ।
स्वर्गीं ठेले
जप होम । करिती सदा ॥ ४५५ ॥
४५५)
त्याकरितां देव कामनयुक्त होऊन स्वर्गांत नेहमी जप, होम इत्यादि करीत राहिले आहेत,
असा जो जन्म
अमरी भाट
होईजे । मग मृत्युलोकातें वानिजे ।
ऐसें जन्म
पार्था गा जें । तें तो पावे ॥ ४५६ ॥
४५६) व
देवांनीं भाट होऊन मृत्युलोकाचें वर्णन करावें असा जो जन्म, अर्जुना, तो त्याला
प्राप्त होतो.
मूळ श्र्लोक
पूर्वाभ्यासेन
तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः ।
जिज्ञासुरपि
योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ४४ ॥
४४) जरी
तो परतंत्र असला तरी पूर्वजन्मींचा योगाभ्यास त्याला आपल्याकडे ओढतो. ( फार कशाला
? ) योगासंबंधी ( केवळ ) जिज्ञासु असूनहि शब्दब्रह्माचें तो अतिक्रमण करतो. (
वेदरहस्यासारखे गूढ अभिप्राय अथवा समाधीचा अनुभव हे याच स्थितींत त्याला सहज साध्य
होतात. )
आणि मागील
जे सद्बुद्धि । जेथ जीविता जाहाली होती अवघि ।
मग तेचि पुढती
निरवधि । नवी लाहे ॥ ४५७ ॥
४५७)
आणि मागच्या जन्माची चांगली बुद्धि, जी त्याला मागील जन्माचा शेवट होण्याच्या
वेळीं प्राप्त झाली होती, तीच चांगली बुद्धि मग ( या जन्मीं ) त्याला सतत नवी
प्राप्त होते.
तेथ सदैवा
आणि पायाळा । वरि दिव्यांजन होय डोळां ।
मग देखे
जैसीं अवलीळा । पाताळधनें ॥ ४५८ ॥
४५८)
एखादा भाग्यवान पुरुष पायाळू असून, त्याला डोळ्यांत घालण्याला दिव्यांजन
मिळाल्यानंतर तो जसा पाताळांतील द्रव्य सहज पाहातो,
तैसे
दुर्भेद जे अभिप्राय । कां गुरुगम्य हन ठाय ।
तेथे
सौरसेंवीण जाय । बुद्धि तयांची ॥ ४५९ ॥
४५९)
त्याप्रमाणें ज्या सिद्धान्तांत बुद्धीचा प्रवेश होत नाहीं अथवा जे सिद्धान्त केवळ
गुरुकडून खरोखर कळावयाचे असतात, त्या सिद्धांतात त्याची बुद्धि प्रयत्नावांचून
प्रवेश करते.
बळियें
इंद्रियें येती मना । मन एकवटे पवना ।
पवन सहजें
गगना । मिळोंचि लागे ॥ ४६० ॥
४६०)
बलवान इंद्रियें मनाच्या आधीन होतात, मन प्राणवायूशी एक होतें आणि प्राणवायू अनायासें
मूर्ध्निआकाशास मिळूं लागतो.
ऐसें नेणों
काय आपैसें । तयातेंचि कीजे अभ्यासें ।
समाधि घर
पुसे । मानसाचें ॥ ४६१ ॥
४६१)
असें सहजच कसें काय होतें, हें समजत नाहीं. अभ्यास त्याला आपोआप येतो व समाधि
त्याच्या मनाचे घर विचारित येते.
जाणिजे
योगपीठीचा भैरवु । काय हा आरंभरंभेचा गौरवु ।
कीं
वैराग्यसिद्धीचा अनुभवु । रुपा आला ॥ ४६२ ॥
४६२) हा
योगभ्रष्ट पुरुष योगरुपी आसनावरील जणूं काय भैरवदेवच, अथवा यागारंभरुपी केळीची
शोभाच किंवा जणूं काय वैराग्याच्या पूर्णतेचा मूर्तिमंत अनुभवच आकाराला आलेला आहे
!
हा संसार
उमाणितें माप । कां अष्टांगसामग्रीचे दीप ।
जैसे
परिमळेंचि धरिजे रुप । चंदनाचें ॥ ४६३ ॥
४६३) हा
पुरुष म्हणजे संसार मोजण्याचें मापच किंवा अष्टांग योगाची सामग्री दाखविणारा जणूं
दिवाच होय ! ज्याप्रमाणें सुवासानें चंदनाचे रुप धरावें,
तैसा संतोषाचा
काय घडिला । कीं सिद्धभांडारींहूनि काढिला ।
दिसे तेणें
मानें रुढला । साधकादशे ॥ ४६४ ॥
४६४)
त्याप्रमाणें हा पुरुष जसा कांहीं संतोषाचाच बनविलेला, अथवा सिद्धांच्या
समुदायांतून काढलेला असावा, इतक्या योग्यतेचा साधकदशेंतच तयार झालेला दिसतो.
मूळ श्र्लोक
प्रयत्नाद्
यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः ।
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो
याति परां गतिम् ॥ ४५ ॥
४५) आणि
योगमार्गाचें प्रयत्नपूर्वक आचरण करणारा तो योगी पापापासून शुद्ध होऊन, अनेक जन्मांनीं
योगसिद्धि मिळवितो; नंतर अत्यंत श्रेष्ठ अशा गतीला म्हणजे मोक्षाला जातो.
जे
वर्षशतांचियां कोडी । जन्मसहस्त्रांचिया आडी ।
लंघितां
पातला थडी । आत्मसिद्धीची ॥ ४६५ ॥
४६५) कारण
कीं, कोट्यवधि शतवर्षांत हजारो जन्मांचें प्रतिबंध उल्लंघन करुन तो आत्मसिद्धीच्या
किनार्‍याला येऊन पोहोंचला;
म्हणोनि
साधनजात आघवें । अनुसरे तया स्वभावें ।
मग आयतिये
बैसे राणिवे । विवेकाचिये ॥ ४६६ ॥
४६६)
म्हणून जेवढी साधनें आहेत तेवढी सर्व साधनें आपोआप त्याच्या मागें येतात; नंतर तो
आयताच विवेकाच्या राज्यावर बसतो.
पाठीं
विचारितया वेगा । तो विवेकुही ठाके मागां ।
मग
अविचारणीया तें आंगा । घडोनि जाय ॥ ४६७ ॥
४६७) नंतर
विचाराच्या वेगामुळें तो विवेकहि मागें राहतो आणि मग विचारांच्या पलीकडचें जें
स्वरुप तें तो स्वतः बनतो.
तेथ मनाचें
मेहुडें विरे । पवनाचें पवनपण सरे ।
आपणपां आपण
मुरे । आकाशही ॥ ४६८ ॥
४६८) त्या
ठिकाणी मनरुपी मेघ नाहींसा होतो व वार्‍याचा चंचलपणा संपतो आणि त्याचप्रमाणें
आकाशदेखील आपण आपल्यांतच मुरतें.
प्रणवाच
माथा बुडे । येतुलेनि अनिर्वाच्य सुख जोडे ।
म्हणोनि
आधींचि बोलु बहुडे । तयालागीं ॥ ४६९ ॥
४६९) तो
ॐकाराच्या अर्धमात्रेंत लीन व्हावा, इतकें त्याला शब्दातील सुख मिळतें. म्हणून
त्याच्याविषयीं शब्द अगोदरच परत फिरतो.
ऐसी
ब्रह्माची स्थिती । जे सकळां गतींसी गती ।
तया
अमूर्ताची मूर्ती । होऊनि ठाके ॥ ४७० ॥
४७०)
अशी जी ब्रह्माची स्थिति, जी सगळ्या गतींची गति आहे, त्या निराकार ब्रह्मस्थितीची
हा मूर्ति होऊन राहतो.
तेणें
बहुतीं जन्मीं मागिलीं । विक्षेपांचीं पाणिवळें झाडिलीं ।
म्हणोनि
उपजतखेंवो बुडाली । लग्नघटिका ॥ ४७१ ॥
४७१)
त्यानें मागील अनेक जन्मांत विक्षेपरुपी केकचरा काढून टाकला म्हणून या जन्मीं
उपजतांक्षणींच लग्नघटका बुडाली. ( त्याचा कर्मक्षय होऊन ब्रह्माशीं ऐक्य होण्याची
वेळ प्राप्त झाली. )
आणि
तद्रूपतेसीं लग्न । लागोनि ठेलें अभुन्न ।
जैसें
लोपलें अभ्र गगन । होऊनि ठाके ॥ ४७२ ॥
४७२)
आणि ज्याप्रमाणें ढग नाहींसा झाला म्हणजे तो आकाशाशी एकरुप होतो; त्याप्रमाणें
ब्रह्मरुपाशीं त्याचें अभिन्नतेनें लग्न लागतें.
तैसें
विश्र्व जेथ होये । मागौतें जेथ लया जाये ।
तें
विद्यमानेंचि देहें । जाहला तो गा ॥ ४७३ ॥
४७३)
ज्याप्रमाणें अर्जुना, ज्या स्वरुपापासून विश्व उत्पन्न होतें व फिरुन ज्या
स्वरुपीं तें विश्व लीन होतें, ते स्वरुप तो याच देहानें होतो.
मूळ श्र्लोक
तपस्विभ्योऽधिको
योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ।
कर्मिभ्यश्चाधिको
योगी तस्मात् योगी भवार्जुन ॥ ४६ ॥
४६)
तपी, ज्ञानी व कर्मी ह्यांपेक्षां योगी श्रेष्ठ आहे, असें माझें मत आहे. म्हणून
हें अर्जुना, तूं योगी हो.
जयां
लाभाचिया आशा । करुनि धैर्यबाहूंचा भरंवसा ।
घालीत
पटकर्मांचा धारसा । कर्मनिष्ठ ॥ ४७४ ॥
४७४) ज्या
वस्तूच्या प्राप्तीच्या आशेनें, धैर्यरुपी बाहूंचा विश्वास धरुन कर्मनिष्ठ लोक
षट्कर्मांच्या प्रवाहामध्यें उडी टाकतात;
कां जिये
एकी वस्तूलागीं । बाणोनि ज्ञानाची वज्रांगी ।
झुंजत
प्रपंचेशीं समरंगीं । ज्ञानिये गा ॥ ४७५ ॥
४७५)
अथवा ज्या एका वस्तूकरितां ज्ञानी लोक ज्ञानाचें चिलखत अंगात घालून समरांगणामध्यें
संसाराशी लढतात;
अथवा निलागे
निसरडा । तपोदुर्गाचा आडकडा ।
झोंबती
तपिये चाडा । जयाचिया ॥ ४७६ ॥
४७६)
अथवा तपी लोक ज्या स्वरुपप्राप्तीच्या इच्छेनें तपरुपी तुटलेल्या निराधार व
निसरड्या कड्यावर चढण्याचा प्रयत्न करतात;
जें
भजतियांसी भज्य । याज्ञिकांचें याज्य ।
एवं जें
पूज्य । सकळां सदा ॥ ४७७ ॥
४७७)
जें स्वरुप भजन करणार्‍या लोकांच्या भजनाचा विषय आहे,
जें स्वरुप यज्ञ करणार्‍या लोकांच्या यज्ञाचा विषय आहे; याप्रमाणें जें स्वरुप
सर्वांना सर्व काळीं पूज्य आहे;
तेंचि तो
आपण । स्वयें जाहला निर्वाण ।
जें
साधकांचें कारण । सिद्ध तत्त्व ॥ ४७८ ॥
४७८)
जें स्वरुप शेवटची गति आहे, साधकांचे साध्य आहेव जें एकच सिद्ध तत्त्व आहे, तें
स्वरुप तो योगी आपण स्वतः झाला.
म्हणोनि
कर्मनिष्ठां वंद्यु । तो ज्ञानियांसि वेद्यु ।
तापसांचा आद्यु
। तपोनाथु ॥ ४७९ ॥
४७९)
म्हणून जो पुरुष कर्मनिष्ठांना पूज्य आहे, ज्ञानी पुरुषास जाणण्यास तो योग्य आहे,
आणि तपस्वी लोकांमध्यें तो मूळ तपोनाथ आहे.
पैं
जीवपरमात्मसंगमा । जयाचें येणें जाहलें मनोधर्मा ।
तो शरीरीचि
परी महिमा । ऐसी पावे ॥ ४८० ॥
४८०) जीव-परमात्म्याच्या ऐक्याच्या ठिकाणीं ज्याच्या मनाच्या वृत्तीचे येणें झालें, तो जरी देहधारी असला तरी त्याला असला महिमा प्राप्त होतो.
No comments:
Post a Comment