ShriRamCharitManas
दोहा—औरु करै अपराधु कोउ और पाव फल भोगु ।
अति बिचित्र भगवंत गति को जग जानै जोगु ॥ ७७ ॥
परंतु यावेळी उलटे घडत आहे. अपराध कुणी इतराने करावा आणि
त्याचे फळ तिसर्‍या कोणी भोगावे. भगवंताची लिला फार विचित्र आहे. ती जाणणारा जगांत
कोण आहे ? ‘ ॥ ७७ ॥
रायँ राम राखन हित लागी । बहुत उपाय किए छलु त्यागी ॥
लखी राम रुख रहत न जाने । धरम धुरंधर धीर सयाने ॥
राजांनी अशा प्रकारे श्रीरामचंद्रांना ठेवून घेण्यासाठी
निष्कपटपणे खूप प्रयत्न केले, परंतु त्यांनी धर्मधुरंधर, धीर व बुद्धिमान
श्रीरामांचा एकंदर कल पाहिला. ते थांबतील असे काही त्यांना वाटले नाही. ॥ १ ॥
तब नृप सीय लाइ उर लीन्ही । अति हित बहुत भॉंति सिख दीन्ही
॥
कहि बन के दुख दुसह सुनाए । सासु ससुर पितु सुख समुझाए ॥
तेव्हा राजांनी सीतेला हृदयाशी धरले आणि मोठ्या प्रेमाने
पुष्कळ प्रकारे समजावण्याचा प्रयत्न केला. वनातील दुःसह दुःखे वर्णन करुन
सांगितली.नंतर सासू, सासरे. पिता यांच्याजवळ राहण्यामधील सुख समजावून दिले. ॥ २ ॥
सिय मनु राम
चरन अनुरागा । घरु न सुगमु बनु विषमु न लागा ॥
औरउ सबहिं
सीय समुझाई । कहि कहि बिपिन बिपति अधिकाई ॥
परंतु
सीतेचे मन श्रीरामांच्या चरणीं अनुरुक्त होते. म्हणून तिला घरी राहाणे आवडले नाही.
आणि वनही भयानक वाटले नाही. नंतर इतर सर्व लोकांनीही वनात असलेल्या संकटांचे खूप
वर्णन करुन सीतेला समजावले.॥ ३ ॥
सचिव नारि
गुर नारि सयानी । सहित सनेह कहहिं मृदु बानी ॥
तुम्ह कहुँ
तौ न दीन्ह बनबासू ॥ करहु जो कहहिं ससुर गुर सासू ॥
मंत्री
सुमंताची पत्नी, गुरु वसिष्ठांची पत्नी अरुंधती आणि इतरही चतुर स्त्रियांनी
प्रेमाने व कोमल वाणीने सांगितले की, ‘ राजांनी तर तुला वनवास दिलेला नाही. म्हणून
सासरे, सासू व गुरु जे सांगतात, तसे कर. ‘
॥ ४ ॥
दोहा—सिख
सीतलि हित मधुर मृदु सुनि सीतहि न सोहानि ।
सरद चंद
चंदिनि लगत जनु चकई अकुलानि ॥ ७८ ॥
हे शीतल, हितकारक, मधुर व कोमल बोळणे ऐकून सीतेला बरे वाटले
नाही. शरद ऋतूच्या चंद्राच्या चांदण्यांचा स्पर्श होताच जशी चकवी व्याकूळ होते,
त्याप्रमाणे सीता व्याकूळ झाली. ॥ ७८ ॥
सीय सकुच उतरु न देई । सो सुनि तमकि उठी कैकेई ॥
मुनि पट भूषन भाजन आनी । आगें धरि बोली मृदु बानी ॥
संकोचामुळे सीतेने काही उत्तर दिले नाही, परंतु या गोष्टी
ऐकून कैकेयी चडफडली. तिने मुनींची वस्त्रे, माला-मेखला ही आभूषणे आणि कमंडलू आणून
श्रीरामांच्या समोर ठेवला आणि कोमलपणे म्हणाली, ॥ १ ॥
नृपहि प्रानप्रिय तुम्ह रघुबीरा । सील सनेह न छाड़िहि भीरा ॥
सुकृतु सुजसु परलोकु नसाऊ । तुम्हहि जान बन कहिहि न काऊ ॥
‘ हे रघुवीरा, राजांना तू प्राणप्रिय आहेस. प्रेमामुळे
त्यांचे मन दुर्बल बनले आहे. ते स्वभाव व प्रेम सोडणार नाहीत. पुण्य, सुंदर कीर्ती
आणि परलोक नष्ट झाला, तरी ते तुला वनात जाण्यास कधीच सांगणार नाहीत. ॥ २ ॥
अस बिचारि सोइ करहु जो भावा । राम जननि सिख सुनि सुखु पावा
॥
भूपहि बचन बान सम लागे । करहिं न प्रान पयान अभागे ॥
असा विचार करुन तुला जे योग्य वाटेल ते कर. ‘ कैकेयी मातेचा
उपदेश ऐकून श्रीरामांना आनंद वाटला. परंतु राजांना हे बोलणे बाणाप्रमाणे बोचले.
त्यांनी विचार केला की, माझे दुर्दैवी प्राण अजुनही का जात नाहीत ? ॥ ३ ॥
लोग बिकल मुरुछित नरनाहू । काह करिअ कछु सूझ न काहू ॥
रामु तुरत मुनि बेषु बनाई । चले जनक जननिहि सिरु नाई ॥
महाराज बेशुद्ध झाले. लोक व्याकूळ झाले. काय करावे, हे
कुणाला काही सुचत नव्हते. श्रीरामांनी पटकन मुनीचा वेश धारण केला आणि
माता-पित्यांना नमस्कार करुन ते निघाले. ॥ ४ ॥
दोहा—सजि बन
साजु समाजु सबु बनिता बंधु समेत ।
बंदि बिप्र
गुर चरन प्रभु चले करि सबहि अचेत ॥ ७९ ॥
वनात
उपयोगी पडणारे सर्व सामान घेऊन पत्नी सीता आणि भाऊ लक्ष्मण यांच्यासह श्रीरामचंद्र
ब्राह्मण व गुरु यांच्या चरणांना वंदन करुन आणि सर्वांना सुन्न करुन निघाले ॥ ७९ ॥
निकसि बसिष्ठ द्वार भए ठाढ़े । देखे लोग बिरह दव दाढ़े ॥
कहि प्रिय बचन सकल समुझाए । बिप्र बृंद रघुबीर बोलाए ॥
राजमहालातून बाहेर पडल्यावर श्रीरामचंद्र वसिष्ठांच्या
द्वारी जाऊन उभे राहिले. सर्व लोक वियोगाच्या अग्नीमध्ये होरपळून असल्याचे त्यांनी
पाहिले. त्यांनी गोड शब्द बोलून सर्वांना समजावून सांगितले. नंतर श्रीरामांनी
ब्राह्मण मंडळींना बोलाविले. ॥ १ ॥
गुर सन कहि बरषासन दीन्हे । आदर दान बिनय बस कीन्हे ॥
जाचक दान मान संतोषे । मीत पुनीत प्रेम परितोषे ॥
गुरुंना सांगून त्या सर्वांना वर्षभरासाठी अन्न दिले आणि
आदर, दान व विनयाने त्यांना प्रभावित केले. त्यानंतर त्यांनी याचकांना दान व मान
देऊन संतुष्ट केले आणि मित्रांना पवित्र प्रेमाने प्रसन्न केले. ॥ २ ॥
दासीं दास बोलाइ बहोरी । गुरहि सौंपि बोले कर जोरी ॥
सब कै सार सँभार गोसाईं । करबि जनक जननी की नाईं ॥
नंतर त्यांनी दास-दासींना बोलावून त्यांना गुरुंच्याकडे
सोपवून हात जोडून म्हटले, ‘ हे गुरुवर्य ! माता-पित्याप्रमाणे या सर्वांचा सांभाळ
करीत राहा. ‘ ॥ ३ ॥
बारहिं बार जोरि जुग पानी । कहत रामु सब सन मृदु बानी ॥
सोइ सब भॉंति मोर हितकारी । जेहि तें रहै भुआल सुखारी ॥
श्रीरामचंद्रांनी वारंवार हात जोडून सर्वांना कोमल वाणीने
सांगितले की, ‘ ज्याच्या प्रयत्नामुळे
माझे वडिल सुखी होतील, तोच सर्व प्रकारे हितकारक मित्र असेल. ॥ ४ ॥
दोहा—मातु सकल मोरे बिरहँ जेहिं न होहिं दुख दीन ।
सोइ उपाउ तुम्ह करेहु सब पुर जन परम प्रबीन ॥ ८० ॥
हे चतुर पुरवासी गृहस्थानों, माझ्या सर्व माता विरहाने
दुःखी होऊ नयेत, असा तुम्ही उपाय करा. ‘ ॥ ८० ॥
एहि बिधि राम सभि समुझावा । गुर पद पदुम हरषि सिरु नावा ॥
गनपति गौरि गिरीसु मनाई । चले असीस पाइ रघुराई ॥
अशा प्रकारे श्रीरामांनी सर्वांना समजावले आणि आनंदित होऊन
गुरुंच्या चरणी मस्तक ठेवले. नंतर गणेश, पार्वती व कैलासपती महादेवांची प्रार्थना
केली आणि त्यांचा आशीर्वाद घेऊन श्रीरघुनाथ निघाले. ॥ १ ॥
राम चलत अति भयव बिषादू । सुनि न जाइ पुर आरत नादू ॥
कुसगुन लंक अवध अति सोकू । हरष बिषाद बिबस सुरलोकू ॥
श्रीराम निघताच फार मोठा हलकल्लोळ माजला. नगरात उडालेला
हाहाकार ऐकवत नव्हता. लंकेमध्ये वाईट शकुन होऊं लागले. अयोध्येमध्ये अत्यंत शोक
पसरला आणि देवलोकी सर्वजण राक्षसांचा नाश होणार म्हणून हर्ष पावले व
अयोध्यावासीयांचा शोक पाहून विषादामध्ये बुडून गेले. ॥ २ ॥
गइ मुरुछा तब भूपति जागे । बोलि सुमंत्रु कहन अस लागे ॥
रामु चले बन प्रान न जाहीं । केहि सुख लागि रहत तन माहीं ॥
राजांची मूर्छा दूर झाली, राजे शुद्धीवर आले आणि सुमंत्राला
बोलावून म्हणू लागले, ‘ श्रीराम वनात निघून गेले, परंतु माझे प्राण कांही जात
नाहीत. आतां कोणते सुख मिळविण्यासाठी हे शरीरात राहिले आहेत, कोणास ठाऊक ? ॥ ३ ॥
एहि तें कवन ब्यथा
बलवाना । जो दुखु पाइ तजहिं तनु प्राना ॥
पुनि धरि धीर कहइ नरनाहू । लै रथु संग सखा तुम्ह जाहू ॥
यापेक्षा अधिक मोठी व्यथा कोणती असेल बरे की, तिच्यामुळे
प्राण शरीराचा त्याग करतील, ‘ नंतर धीर धरुन महाराज म्हणाले, ‘ मित्रा, तू रथ घेऊन श्रीरामासोबत जा. ॥ ४ ॥
दोहा—सुठि सुकुमार कुमार दोउ जनकसुता सुकुमारि ।
रथ चढ़ाइ देखराइ बनु फिरेहु गएँ दिन चारि ॥ ८१ ॥
अत्यंत सुकुमार असलेल्या दोन्ही कुमारांना आणि सुकुमारी
जानकीला रथात बसवून व वन दाखवून चार दिवसांनी परत घेऊन ये. ॥ ८१ ॥
जौं नहिं फिरहिं धीर दोउ भाई । सत्यसंघ दृढ़व्रत रघुराई ॥
तौ तुम्ह बिनय करेहु कर जोरी । फेरिअ प्रभु मिथिलेसकिसोरी ॥
श्रीराम प्रतिज्ञेचा पक्का व नियमांचे कठोर पालन करणारा
आहे. तेव्हा जरी ते दोघे धैर्यवान भाऊ परत आले नाहीत, तर तू त्यांना हात जोडून
विनंती कर की, हे प्रभो, जनककुमारी सीतेला तरी परत पाठवा. ॥ १ ॥
जब सिय कानन देखि डेराई । कहेहु मोरि सिख अवसरु
पाई ॥
सासु ससुर अस कहेउ सँदेसू । पुत्रि फिरिअ बन बहुत कलेसू ॥
जेव्हा सीता वन पाहून घाबरेल, तेव्हां संधी पाहून माझा
निरोप तिला सांग की, ‘ बाळे, तू परत ये. वनात फार क्लेश होतील. ‘ असा तुझ्या सासू-सासर्‍यांनी
निरोप दिला आहे. ॥ २ ॥
पितुगृह कबहुँ कबहुँ ससुरारी । रहेहु जहॉं रुचि होइ
तुम्हारी ॥
एहि बिधि करेहु उपाय कदंबा । फिरइ त होइ प्रान अवलंबा ॥
‘ कधी माहेरी तर कधी सासरी, जिथे तुझी इच्छा असेल, तिथे
राहा. ‘ अशाप्रकारे सर्व प्रकारचे उपाय तू कर. जर सीता परत आली, तर एखादे वेळी
माझ्या प्राणांना आधार मिळेल. ॥ ३ ॥
नाहिं त मोर मरनु परिनामा । कछु न बसाइ भएँ बिधि बामा ॥
अस कहि मुरछि परा महि राऊ । रामु लखनु सिय आनि देखाऊ ॥
नाहीतर माझे मरणच ओढवेल. दैव प्रतिकूल झाले की, काही चालत
नाही. अरेरे, राम, लक्ष्मण व सीता यांना मला आणून दाखवा. ‘ असे म्हणून महाराज
बेशुद्ध होऊन जमिनीवर पडले. ॥ ४ ॥
दोहा—पाइ रजायसु नाइ सिरु रथु अति बेग बनाइ ॥
गयउ जहॉं बाहेर नगर सीय सहित दोउ भाइ ॥ ८२ ॥
राजांची आज्ञा होताच सुमंत्र त्यांना नमस्कार करुन लगेच रथ
जोडून नगराबाहेर गेला. तेथे सीता व राम-लक्ष्मण होते. ॥ ८२ ॥
तब सुमंत्र नृप बचन सुनाए । करि बिनती रथ रामु चढ़ाए ॥
चढ़ि रथ सीय सहित दोउ भाई । चले हृदयँ अवधहि सिरु नाई ॥
तेथे पोहोचल्यावर सुमंत्राने राजांचे म्हणणे रामांना
सांगितले आणि विनंती करुन त्यांना रथात बसविले. सीतेसह दोघे बंधू रथात बसून मनातल्या
मनात अयोध्येस प्रणाम करुन निघाले. ॥ १ ॥
चलत रामु लखि अवध अनाथा । बिकल लोग सब लागे साथा ॥
कृपासिंधु बहुबिधि समुझावहिं । फिरहिं प्रेम बस पुनि फिरि
आवहिं ॥
श्रीरघुनाथ जात आहेत व अयोध्येला कोणी त्राता नाही, असे
पाहून सर्व लोक व्याकूळ होऊन त्यांच्याबरोबर निघाले. कृपासिंधू श्रीरामांनी
त्यांना तर्‍हेतर्‍हेने समजावले. तेव्हा ते अयोध्येकडे जायला निघत, परंतु
प्रेमामुळे परत येत. ॥ २ ॥
लागति अवध भयावनि भारी । मानहुँ कालराति अँधिआरी ॥
घोर जंतु सम पुर नर नारी । डरपहिं एकहि एक निहारी ॥
त्यांना अयोध्यापुरी फार भयानक वाटू लागली. जणू अंधकारमय
कालरात्रच असावी. नगरांतील स्त्री-पुरुष भयानक प्राण्यांप्रमाणे परस्परांना पाहून
घाबरत होते. ॥ ३ ॥
घर मसान परिजन जनु भूता । सुत हित मीत मनहुँ जमदूता ॥
बागन्ह बिटप बेलि कुम्हिलाहीं । सरित सरोबर देखि न जाहीं ॥
घर म्हणजे स्मशान, कुटुंबीय जणू भूत-प्रेत, हितचिंतक
आणि मित्र जणू यमदूताप्रमाणे वाटत होते. बागांमधील
वृक्ष व वेली कोमेजू लागल्या. नदी व तलाव फार
भयानक वाटत होते. त्यांच्याकडे पाहावतसुद्धा नव्हते. ॥
४ ॥
No comments:
Post a Comment