Shri Dnyaneshwari
जेथ
वैराग्याची नाव न रिगे । विवेकाचा तागा न लगे ।
वरि कांहीं
तरों ये योगें । तरी विपायें तो ॥ ९१ ॥
९१)
ज्या मायानदींत वैराग्याची नाव प्रवेश करुं शकत नाहीं व त्याचप्रमाणें विवेकरुपी
वेळूला ठाव लागत नाही; याउपर अष्टांग योगानें कांहीं तरणोपाय होतो; पण तो क्वचित्
होतो,.
ऐसें
जीवाचिये आंगवणें । इये मायानदीचें उतरणें ।
हे
कासयासारिखें बोलणें । म्हणावें पां ॥ ९२ ॥
९२)
याप्रमाणें अंगच्या सामर्थ्यानें ही नदी उतरुन जाणें हें म्हणणें कशासारखें आहे
म्हणून म्हणावें ?
जरी
अपथ्याशीळा व्याधी । कळे साधूसी दुर्जानाची बुद्धि ।
कीं रागी
सांडी रिद्धि । आली सांती ॥ ९३ ॥
९३) जर
पथ्य न करणाराला रोग घालवितां येईल, किंवा साधूला दुर्जनाची बुद्धि कळेल, अथवा
एखादा लोभी पुरुष, त्यास ऐश्र्वर्य प्राप्त झालें असतां, त्याचा त्याग करील;
जरी चोरां
सभा दाटे । अथवा मीना गळु घोटे ।
नातरी भेडा
उलटे । विवसी जरी ॥ ९४ ॥
९४)
चोरांना जर चौकशी करणारे सभासद ( न्यायाधीश ) भीतील अथवा माशाला जर गळ गिळतां
येईल, किंवा एखाद्या भित्र्या मनुष्याला पिशाच्चावर हल्ला करतां येईल;
पाडस वागुर
करांडी । जरी मुंगी मेरु वोलांडी ।
तरी मायेची
पैलथडी । देखती जीव ॥ ९५ ॥
९५) हरिणाच्या
पाडसाला जर जाळें कुरतडून तोडतां आलें, मुंगीला जर मेरु पर्वत ओलांडता आला, तरच
मायानदीच्या पलीकडचा कांठ जीव पाहूं शकतील.
म्हणऊन गा
पंडुसुता । जैसी सकामा न जिणवेचि वनिता ।
तैसी मायामय
हे सरिता । न तरवे जीवां ॥ ९६ ॥
९६)
म्हणून हे अर्जुना, ज्याप्रमाणें विषयासक्त पुरुषाला स्त्री जिंकतां येत नाहीं
त्याप्रमाणें जीवांना ही मायारुप नदी स्वसामर्थ्यानें तरतां येणार नाहीं.
येथ एकचि
लीला तरले । जे सर्वभावें मज भजले ।
तयां ऐलीच
थडिये सरलें । मायाजळ ॥ ९७ ॥
९७) या
ठिकाणीं जे सर्वभावानें मला भजले, तेच एक, ही मायानदी सहज तरुन गेले; त्यांना
मायानदीच्या अलीकडच्या कांठावर तिचें पाणी संपलें,
जयां
सद्गुरु तारु पुढें । जे अनुभवाचिये कासे गाढे ।
जया
आत्मनिवेदनतरांडें । आकळलें ॥ ९८ ॥
९८) ज्यास
सद्गुरु हा पुढें तारणारा ( नावाडी ) आहे, ज्या साधकांनी आत्मानुभवरुपी कासोटा
घट्ट बांधला आहे व ज्यांना आत्मनिवेदनरुपी ताफा प्राप्त झाला आहे;
जे
अहंभावाचें वोझें सांडुनी । विकल्पाचिया झळका चुकाउनि ।
अनुरागाचा
निरु ताउनी । पाणीढाळु ॥ ९९ ॥
९९) जे
अहंभावाचें ओझें टाकून, विकल्परुपी वार्‍याच्या झुळुका चुकवून संसारावरील ओहोटीचें
पाणी तपासून,
जया
ऐक्याचिया उतारा । बोधाचा जोडला तारा ।
मग
निवृत्तीचिया पैल तीरा । झेंपावले जे ॥ १०० ॥
१००) व
ज्यांना जीव व परमात्मा यांच्या ऐक्यरुपी उतार असलेल्या पाण्यांत ज्ञानरुपी सोपी
पायवाट संपवून मग जे ( पलीकडल्या ) निवृत्तिरुपी तीराकडे वळले;
ते उपरतीचां
वांवीं सेलत । सोहंभावाचेनि थावें पेलत ।
मग निघाले
अनकळित । निवृत्तितटीं ॥ १०१ ॥
१०१)
वैराग्यरुपी हातांनी पाणी तोडीत व मीच परमात्मा आहे, अशा समजुतीच्या बळानें तोल
सांभाळीत कसल्याहि अडचणीत न पडतां, निवृत्तिरुपी कांठावर ते बाहेर आले.
येणें उपयें
मज भजले । ते हे माझी माया तरले ।
परि ऐसे
भक्त विपाइले । बहुवस नाहीं ॥ १०२ ॥
१०२) या
उपायानें जे मला भजले, ते ही माझी माया तरुन गेले; परंतु असे भक्त थोडे आहेत, फार
नाहींत.
मूळ श्लोक
न मां
दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
माययापहृतज्ञाना
आसुरं भावमाश्रिताः ॥ १५ ॥
१५)
दुष्कर्मी, मूर्ख, अधम असें लोक मायेनें ( त्यांचें ) ज्ञान नष्ट झाल्यामुळे आसुरी
मार्गाचा अवलंब करतात, ( आणि ) मला शरण येत नाहींत.
चतुर्विधा
भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन ।
आर्तो
जिज्ञासुरथार्थि ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ १६ ॥
१६) हे
अर्जुना, चार प्रकारचे पुण्यवान लोक माझी भक्ति करतात. भरतश्रेष्ठा, ( ते चार
प्रकार हे ) दुःखानें ग्रस्त झालेला, जाणण्याची इच्छा करणारा आणि ब्रह्मज्ञान
प्राप्त झालेला.
जे बहुतां
एका अवांतरु । अहंकाराचा भूतसंचारु ।
जाहला
म्हणोनि विसरु । आत्मबोधाचा ॥ १०३ ॥
१०३)
कारण कीं, वरील साधकांशिवाय बहुतेक इतरांना अहंकाररुपी भूतांचा संचार झाल्यामुळे
त्यांना आत्मज्ञानाची विस्मृति झालेली असते.
ते वेळीं
नियमाचें वस्त्र नाठवे । पुढीले अधोगतीची लाज नेणवे ।
आणि
करितातजें न करावें । वेदु म्हणे ॥ १०४ ॥
१०४)
त्या वेळीं नियमरुप वस्त्राची आठवण त्यांना राहात नाहीं, पुढें असलेल्या अधोगतीची
लाज त्यांना वाटत नाही, व वेद ज्या गोष्टी करुं नये म्हणतो, त्या गोष्टी ते करतात.
पाहें पा
शरीराचिया गांवा । जयालागीं आले पांडवा ।
तो
कार्यार्थु आघवा । सांडूनियां ॥ १०५ ॥
१०५)
अर्जुना,पाहा ! ज्या कार्याकरिता या शरीररुपी गांवाला ते आले, तो कार्यभाग सर्व
सोडून देऊन,
इंद्रियाग्रामींचां
राजबिंदीं । अहंममतेचियां जल्पवादीं ।
विकारांतरांची
मांदी । मेळविताती ॥ १०६ ॥
१०६)
इंद्रयरुपी गांवाच्या राजरस्त्यावर ममत्वाच्या व माझेपणाच्या बडबडीनें, नाना
प्रकारच्या विकारांचे समुदाय ते गोळा करतात;
दुःखशोकांचां
घाईं । मारिलियाची सेचि नाहीं ।
हें
सांगावया कारण काई । जे ग्रासिले माया ॥ १०७ ॥
१०७)
दुःखशोकांच्या घावांनीं कितीहि मारले, तरी त्यांना त्याची आठवण राहात नाहीं, हें
सांगावयाचें कारण एवढेंच कीं, असें ते मायेनें ग्रासलेले असतात.
म्हणोनि ते
मातें चुकले । आइकां चतुर्विध मज भजले ।
जिहीं
आत्महित केलें । वाढतें गा ॥ १०८ ॥
१०८) म्हणून
ते मला चुकले. आतां ऐका; दुसरें, ज्यांनी आपलें आत्महित वाढतें केलें, ते मला चार
प्रकारांनीं भजले.
तो पहिला
आर्तु म्हणिजे । दुसरा जिज्ञासु बोलिजे ।
तिजा
अर्थार्थी जाणिजे । ज्ञानिया चौथा ॥ १०९ ॥
१०९) त्यांतील
जो पहिला त्याला आर्त म्हणावें; दुसर्‍याला जिज्ञासु या नांवानें ओळकावें, आणि
तिसरा अर्थार्थि आणि चौथा तो ज्ञानी होय असें समजावें
मूळ श्लोक
तेषां
ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते ।
प्रियो हि
ज्ञानिनोऽत्यर्थंमहं स च मम प्रियः ॥ १७ ॥
१७)
यांमध्यें नित्य व ( माझ्याशीं ) अन्य (
होऊन ) भक्ति करणारा ज्ञानी श्रेष्ठ होय. कारण ज्ञानी मनुष्याला मी अत्यंत प्रिय आहे
व तो माझा अत्यंत प्रिय आहे.
तेथ आर्तु
तो आर्तीचेनि व्याजें । जिज्ञासु तो जाणावयाचिलागीं भजे ।
तिजेनि
तेणें इच्छिजे । अर्थसिद्धि ॥ ११० ॥
११०)
त्यांत जो आर्त आहे, तो पीडेच्या निमित्तानें भक्ति करतो; व जो जिग़ासु आहे, तो
जाणण्याकरितांच भक्ति करतो; आणि त्यांतील जो तिसरा, तो अर्थ प्राप्तीची इच्छा
करतो.
मग
चौथियाचां ठायीं । कांहीचि करणें नाहीं ।
म्हणोनि
भक्तु एक पाहीं । ज्ञानिया जो ॥ १११ ॥
१११) मग
राहिलेल्या चौथ्याच्या ठिकाणीं कांहीं कर्तव्य उरलेलें नसते; म्हणून अर्जुना, जो
ज्ञानी आहे, तोच एक भक्त आहे, असे समज.
जे तया
ज्ञानाचेनि प्रकाशें । फिटलें भेदाभेदांचें कवडसें ।
मग मीचि
जाहला समरसें । आणि भक्तुही तेथींचि ॥ ११२ ॥
११२) कारण
कीं, ज्ञानाच्या प्रकाशानें त्याच्या ठिकाणचा द्वैताद्वैतरुपी अंधार नाहींसा होतो;
नंतर ब्रह्मैक्यभावानें तो मद्रुप होतो, आणि मद्रुप होऊनसुद्धां तो माझा भक्त
असतोच.
परि
आणिकांचिये दिठी नावेक । जैसा स्फटिकुची आभासे उदक ।
तैसा ज्ञानी
नव्हे कौतुक । सांगतां तो ॥ ११३ ॥
११३)
जसा इतरांच्या दृष्टीला स्फटिकच क्षणभर पाण्यासारखा भासतो, तसा इतरांच्या दृष्टाला
ज्ञानी ( हा त्याच्या भजनपूजनादिक बाह्य क्रियांवरुन ) माझ्याहून वेगळा दिसतो, पण
ज्ञानी हा तसा ( माझ्याहून वेगळा ) नाहीं, त्याचें वर्णन करण्यास मोठें कौतुक
वाटतें.
जैसा वारा
कां गगनीं विरे । मग वारेपण वेगळें नुरे ।
तेवि भक्त
हे पैज न सरे । जरी ऐक्या आला ॥ ११४ ॥
११४) ज्याप्रमाणें
वारा आकाशांत विराला म्हणजे त्याचे वारेपण वेगळे राहात नाहीं, त्याप्रमाणें ज्ञानी
जरी माझ्याशी ऐक्याला पावला तरी त्याची भक्त ही प्रतिज्ञा जात नाहीं.
जरी पवन
हालवूनि पाहिजे । तरी गगनावेगळा देखिजे ।
एर्‍हवीं
गगन तो सहजें । असे जैसें ॥ ११५ ॥
११५)
जरा वारा हलवून पाहिला, तर तो आकाशाहून भिन्नदेखील दिसतो; एर्‍हवीं तो वारा
स्वभावतःच आकाशरुप असतो.
तैसें
शरीरें हन कर्में । तो भक्त ऐसा गमे ।
परी अंतरें
प्रतीतिधर्में । मीचि जाहला ॥ ११६ ॥
११६)
त्याप्रमाणें ज्ञानी पुरुष जेव्हां शारीरिक क्रिया ( भजनपूजनादि ) करतो, त्या वेळी
तो भक्त असा वाटतो; पण आतील अनुभवाच्या अंगाने तो मद्रूपच झालेला असतो.
आणि
ज्ञानाचेनि उजिडलेपणें । मी आत्मा ऐसें तो जाणे ।
म्हणऊनि
मिहि तैसेंचि म्हणें । उचंबळला सांता ॥ ११७ ॥
११७)
आणि ज्ञानाचा उदय झाल्यामुळें तो मला आपला आत्मा समजतो, म्हणून मीहि आनंदभरित
होऊन, ज्ञानी हा माझा आत्मा आहे, असें म्हणतों.
हा गां
जीवापैलीकडिलिये खुणे । जो पावोनि वावरोंही जाणे ।
तो देहाचेनि वेगळेपणें । काय वेगळा होय ॥ ११८ ॥
११८) अरे, अर्जुना, जीवाच्या पलीकडील खुणेच्या
ठिकाणी प्राप्त होऊन, जो ( भक्तीचा ) व्यवहार कसा
करावा हें समजतो, तो देहाच्या वेगळेपणानें खरोखर
वेगळा होईल काय ?
No comments:
Post a Comment