Shri Dnyaneshwari
उदाराः सर्व
एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् ।
अस्थिनः स
हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ॥ १८ ॥
१८) हे
सर्वहि भक्त उत्कृष्ट आहेत; पण ( त्यांपैकी ) ज्ञानी तर केवळ माझा आत्माच होय, असे
मी समजतों. कारण ( ‘ मीच ब्रह्म ‘ अशा
बुद्धीनें ) माझ्या ठिकाणीं स्थिर झालेला तो ज्ञानी अत्यंत श्रेष्ठ प्राप्तव्य जो
मी, त्या मलाच प्राप्त झालेला असतो.
म्हणोनि
आपुलालिया हिताचेनि लोभें । मज आवडे तोही भक्त झोंबे ।
परी मीचि
करी वालभें । ऐसा ज्ञानिया एकु ॥ ११९ ॥
११९)
म्हणून आपापल्या हिताच्या इच्छेनें वाटेल तो भक्त मला झोंबतो; परंतु मीच
ज्याच्यावर प्रेम करतो, असा त्यांपैकीं ‘ ज्ञानी ‘ भक्त होय.
पाहें पां
दुभतेयाचिया आशा । जगचि धेनूसि करीताहे फांसा ।
परि
दोरेंविण कैसा । वत्साचा बळी ॥ १२० ॥
१२०)
असें पाहा, अर्जुना, दुभत्याच्या आशेनें लोकच गायीला फासा घालतात; परंतु
दोरांवाचून वांसराचा पाश कसा बळकट आहे. ! ( किंवा दोरावाचून त्याचा भाग त्याला सहज
मिळतो. )
कां जे
तनुमनुप्राणें । तें आणिक कांहींचि नेणे ।
देखे तयातें
म्हणे । हे मायाचि कीं माझी ॥ १२१ ॥
१२१) याचें
कारण एवढेंच कीं तें वांसरु शरीरानें, मनानें, व प्राणानें दुसर्‍या ( आपल्या
आईखेरिज ) कोणासहि जाणत नाही. जें त्याला पुढे दिसेल, त्याला ‘ ही माझी आईच आहे ‘ ,
असे तें म्हणतें.
तें येणें
मानें अनन्यगती । म्हणूनि धेनूही तैसीचि प्रीती ।
यालागीं
लक्ष्मीपती । बोलिले साच ॥ १२२ ॥
१२२) तें
वासरुं इतकें ( गायीच्या ठिकाणीं ) अनन्य गति असतें म्हणून गायीचीहि त्याच्यावर
तशीच प्रीति असते. म्हणून श्रीकृष्ण जें वर म्हणाले तें खरें आहे. ( असे
ज्ञानेश्र्वरमहाराज म्हणतात.)
हें असो मग
म्हणितलें । जे कां तुज संगितले ।
तेही भक्त
भले । पढियंते आम्हां ॥ १२३ ॥
१२३) तर
भगवंतांनीं म्हटलें, हे असो; इतर तीन भक्त जे तुला सांगितले, तेदेखील आम्हाला
चांगले आवडते आहेत.
परि
जाणोनियां मातें । जो पाहों विसरला मागौतें ।
जैसें सागरा
येऊनि सरिते । मुरडावें ठेलें ॥ १२४ ॥
१२४)
परंतु, मला जाणून जो ज्ञानी ( ज्ञानी भक्त ) मागें पाहावयास विसरला ( देहेंद्रियादि
प्रपंचाला विसरला ); ज्याप्रमाणें नदी
समुदराला निळाल्यावर माघारी वळत नाहीं,
तैसी
अंतःकरणकुहरीं उपजली । जयाची प्रतीतिगंगा मज मिनली ।
तो मी हें काय बोली । फार करुं ॥ १२५ ॥
१२५) त्याप्रमाणें अंतःकरणरुपी गुहेमध्ये उत्पन्न झालेली,
ज्याची अनुभवरुपी गंगा मला मिळाली आहे, तो मी आहे, हे शब्दानें विचार करुन काय
सांगू !
एर्‍हवीं
ज्ञानिया जो म्हणिजे । तो चैतन्यचि केवळ माझें ।
हें न
म्हणावें परि काय कीजे । न बोलणे बोलों ॥ १२६ ॥
१२६)
वास्तविक पाहिलें तर ज्ञानी म्हणून जो म्हणतात तो माझा केवळ आत्माच आहे; ही गोष्ट
शब्दांनीं सांगण्यासारखी नाही; परंतु काय करावें ? ही न बोलण्यासारखी गोष्ट पण
तुला सांगितली.
बहूनां
जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ।
वासुदेवः
सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ १९ ॥
१९) अनेक
जन्म घेतल्यानंतर , ‘ सर्व ( विश्र्व ) वासुदेव होय. ‘ असे ज्ञान प्राप्त होऊन, तो
ज्ञानी मला शरण येतो. ( मला येऊन पोंचतो ); असा महात्मा अत्यंत दुर्लभ आहे.
जे तो
विषयांची मोट झाडी- । माजीं कामक्रोधांचीं सांकडीं ।
चुकावूनि
आला पाडी । सद्वासनेचिया ॥ १२७ ॥
१२७)
कारण तो विषयांच्या दाट झाडींतून, काम, क्रोध यांची संकटें टाळून, चांगल्या
वासनारुपी डोंगरावर आला.
मग
साधुसंगें सुभटा । उजू सत्कार्माचिया वाटा ।
अप्रवृत्तीचा
अव्हांटा । डावलूनि ॥ १२८ ॥
१२८)
अर्जुना, मग संतांच्या संगतीनें विहित कर्मांच्या सरळ मार्गानें, निषिद्ध आचरणाचा
आडमार्ग टाकून,
आणि
जन्मशतांचा वाहतवणा । तेविंचि आस्थेचिया न लेचि वाहणा ।
तेथ
फलहेतूचा उगाणा । कवणु चाळी ॥ १२९ ॥
१२९)
आणि शेकडों जन्मांचा ( कर्ममार्गानें ) प्रवास करीत असतां, तो फलाशेच्या वहाणा (
अंतःकरणरुपी ) पायांत घालीत नाहीं, अशा स्थितींत ( स्वर्गादि ) फलांच्या हेतूंचा
हिशेब कोणी करावा ?
ऐसा
शरीरसंयोगाचिये राती-। माजें धांवतां सडिया आयती ।
तंव
कर्मक्षयाची पाहती । पाहांट जाली ॥ १३० ॥
१३०)
ह्याप्रमाणें देहतादात्म्यरुप रात्रींत सर्वसंग परित्यागरुपी तयारीनें धांवत
असतांना, कर्माच्या क्षयाची उजाडती पहाट आली.
तैसी
गुरुकृपाउखा उजळली । ज्ञानाची वोतपली पडली ।
तेथ
साम्याची ऋद्धि उघडली । तयाचिये दिठी ॥ १३१ ॥
१३१)
त्याचप्रमाणें गुरुकृपारुप उषःकाल झाला; व ज्ञानरुपी कोंवळें ऊन पडलें, तेव्हा
त्याप्रसंगी त्याच्या दृष्टीला ब्रह्मैक्याचें ऐश्र्वर्य दिसूं लागलें
ते वेळीं
जयाकडे वास पाहे । तेउता मीचि तया एक आहे ।
अथवा निवांत
जरी राहे । तरी मीचि तया ॥ १३२ ॥
१३२) त्या
वेळीं तो जिकडे जिकडे पाहील, तिकडे तिकडे त्याला मीच एक आहे; अथवा तो जरी निवांत
राहिला तरीहि त्याला मीच आहें.
हें असो
आणिक कांहीं । तया सर्वत्र मीवांचूनि नाहीं ।
जैसें
सबाह्य जळ डोहीं । बुडालिया घटा ॥ १३३ ॥
१३३)
हें बोलणें असो; त्याला ठिकाणीं माझ्या वांचून दुसरें कांहीं एक नाहीं. ज्याप्रमाणे
डोहांत घट बुडाला असतां त्याच्या आंत बाहेर जसें पाणीच असतें;
तैसा तो
मजभीतरीं । मी तया आंतुबाहेरीं ।
हें सांगिजे
बोलवरी । तैसें नव्हे ॥ १३४ ॥
१३४)
त्याप्रमाणें तो माझ्यामध्यें असतो व मी त्यांच्या आंतबाहेर असतों; ही स्थिति
शब्दानें सांगतां येईल, अशी नाही.
म्हणोनि असो
हें यापरी । तो देखे ज्ञानाची वाखारी ।
तेणें
संसरलेनि करी । आपु विश्र्व ॥ १३५ ॥
१३५)
म्हणून हें राहूं दे; याप्रमाणें तो ज्ञानाचें भांडार पाहातो व त्या योगानें
सांवरल्यामुळें सर्व जग आत्मरुप पाहातो.
हें समस्तही
श्रीवासुदेवो । ऐसा प्रतीतिरसाचा वोतला भावो ।
म्हणोनि
भक्तांमाजीं रावो । आणि ज्ञानिया तोचि ॥ १३६ ॥
१३६)
हें संपूर्ण विश्व श्रीवासुदेव आहे, अशा अनुभवरुपी रसाचा त्याचा भाव ओतलेला असतो;
म्हणून सर्व भक्तांमध्यें तो राजा आहे आणि ज्ञानीहि तोच आहे.
जयाचिये
प्रतीतीचां वाखौरां । पवाडु होय चराचरा ।
तो महात्मा
धनुर्धरा । दुर्लभु आथी ॥ १३७ ॥
१३७)
ज्याच्या अनुभवरुपी भांडारांत स्थावरजंगमात्मक अखिल विश्वाचा समावेश होतो, हे
अर्जुना, तो महात्मा दुर्लभ आहे.
येर बहु
जोडती किरीटी । जयांचीं भजनें भोगासाठीं ।
जे
आशातिमिरें दृष्टी-। मंद जाले ॥ १३८ ॥
१३८)
ज्यांची भजनें भोगासाठीं असतात व ज्यांची दृष्टी आशारुपी नेत्ररोगानें मंद झालेली
असते, असे इतर भक्त पुष्कळ मिळतात.
मूळ श्लोक
कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः
प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः ।
तं तं
नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ २० ॥
२०) (
जन्मांतरी मिळविलेल्या संस्कारांनीं प्राप्त झालेल्या ) स्वतःच्या स्वभावानें
नियंत्रित झालेले आणि निरनिराळ्या ( विषयांच्या ) अभिलाषांनी ज्ञान नष्ट झालेले (
लोक ), निरनिराळ्या नियमांचा आश्रय करुन, ( माझ्याहून ) वेगळ्या अशा देवतांची
भक्ति करतात.
आणि फळाचिया
हांवा । हृदयीं कामा जाला रिगावा ।
कीं तयाचिये
घसणी दिवा । ज्ञानाचा गेला ॥ १३९ ॥
१३९)
आणि फलाविषयींच्या तीव्र इच्छमुळें अंतःकरणांत कामानें प्रवेश केला आणि त्याच्या
संसर्गानें ज्ञानाचा दिवा गेला.
ऐसे उभयतां
आंधारीं पडले । म्हणोनि पासींचि मातें चुकले ।
मग
सर्वभावें अनुसरले । देवतांतरां ॥ १४० ॥
१४०) (
बाहेर आशारुपी नेत्ररोगानें व आंत अविवेकानें ) असें दोन्ही प्रकारांनी (
अज्ञानरुपी ) अंधारांत ते पडले; म्हणून त्यांच्या जवळच असणारा जो मी, त्या मला ते
चुकले. नंतर ( इच्छित फल देणार्‍या ) निरनिराळ्या देवतांना सर्व भावानें भजूं
लागले.
आधींच प्रकृतीचे
पाइक । वरे भोगालागीं तंव रंक ।
मग तेणें
लोलुप्यें कौतुक । कैसे भजती ॥ १४१ ॥
१४१)
अगोदरच देहात्मबुद्धिचे दास, त्याशिवाय आणखी भोगाकरितां दीन झालेले, असे ते लोक मग
त्या विषयसुखाच्या लालसेनें इतर देवांचे कशा कौतुकानें भजन करतात ( तें पाहा. ).
कवणी तिया
नियमबुद्धि । कैसिया हन उपचारसमृद्धि ।
कां अर्पण
यथाविधि । विहित करणें ॥ १४२ ॥
१४२)
त्या त्या देवतेच्या आराधनेविषयीं जो जो नियम प्रसिद्ध आहे, त्याचा त्याचा आश्रय
करुन, कोणते कोणते उपचार अर्पण कसें करावेत ; तें समजून घेऊन, शास्त्राने
सांगितलेल्या विधीप्रमाणें कर्में करतात.
मूळ श्लोक
यो यो यां
यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।
तस्य
तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ॥ २१ ॥
२१) जो
जो भक्त ज्या ज्या देवतेची श्रद्धेने भक्ति करण्याची इच्छा करतो, त्या त्या
भक्ताची श्रद्धा त्या त्या देवतेच्या ठिकाणीं मी स्थिर करतो.
पैं जो जिये
देवतांतरीं । भजावयाची चाड करी ।
तयाची ते
चाड पुरी । पुरविता मी ॥ १४३ ॥
१४३)
परंतु, जो ज्या अन्य देवतांना भजावयाची इच्छा करतो, त्याची ती इच्छा पूर्णपणे
पुरविणारा मीच आहे.
देवोदेवी
मीचि पाहीं । हाही निश्र्चय त्यासि नाहीं ।
भाव ते ते
ठायीं । वेगळाला धरी ॥ १४४ ॥
१४४)
देवदेवतान्तरांतून मीच आहें, हा निश्र्चय देखील त्यास नसतो; त्या त्या देवताविषयी
त्याची भिन्न भिन्न समजूत असते.
मूळ श्लोक
स तया
श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते ।
लभते च ततः
कामान्मयैव विहितान्हि तान् ॥ २२ ॥
२२) तो
भक्त त्या श्रद्धेनें युक्त होऊन त्या देवतेचें आराधन करतो; आणि मग ( त्या
देवतेपासून ) मीच निर्माण केलेली इच्छित फळें त्याला मिळतात.
मम
श्रद्धायुक्त । तेथिंचें आराधन जें उचित ।
तें
सिद्धीवरी समस्त । वर्तों लागे ॥ १४५ ॥
१४५) मग
( त्या देवतेचे ) जें योग्य आराधन असेल, तें ( तो ) श्रद्धेनें आपली कार्यसिद्धि
होईपर्यंत संपूर्ण आचरतो.
ऐसें जेणें
जें भाविजे । तें फळ तेणें पाविजे ।
परी तेंही
सकळ निपजे । मजचिस्तव ॥ १४६ ॥
१४६)
याप्रमाणें ज्यानें ज्याची इच्छा करावी, त्याला तें फळ मिळते . पण तें देखील सर्व माझ्यामुळेंच
होतें.
मूळ श्लोक
अन्तवत्तु
फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम् ।
देवान्देवयजो
यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ॥ २३ ॥
२३)
परंतु त्या अल्पबुद्धि मनुष्यांना तें मिळालेलें फल विनाशी ठरतें. देवतांची भक्ति
करणारे देवतांप्रत जातात आणि माझी भक्ति करणारे मजप्रत येतात.
परी ते भक्त
मातें नेणती । जे कल्पनेबाहेरी न निघती ।
म्हणोनि
कल्पित फळ पावती । अंतवंत ॥ १४७ ॥
१४७) पण
ते भक्त मला जाणत नाहींत, कारण ते कल्पनेच्या बाहेर पडत नाहींत व म्हणून त्यांना
नाशवंत असें इच्छिलेले फळ प्राप्त होतें.
किंबहुना
ऐसें जें भजन । ते संसाराचेंचि साधन ।
येर फळभोग
तो स्वप्न । नावभरी दिसे ॥ १४८ ॥
१४८)
फार काय सांगावें ! असें जे भजन आहे. तें जन्ममरणाला देणारे आहें आणि त्या भजनानें
मिळणारा हा ऐहिक पारत्रिक फळभोग क्षणभर दिसणारें स्वप्नच आहे..
हें असो
परौतें । मग हो का आवडे तें ।
परि यजी जो
देवतांतें । तो देवत्वासीचि ये ॥ १४९ ॥
१४९)
हें एक बाजूला राहूं दे. मग वाटेल तें कां दैवत असेना, परंतु जो ज्या देवतांना
भजतो, त्या त्या देवतास प्राप्त होतो.
येर
तनुमनप्राणीं । जे निरंतर माझेयाचि वाहणीं ।
ते देहाचां
निर्वाणीं । मीचि होती ॥ १५० ॥
१५०) दुसरे जे शरीरानें, मनानें व प्राणानें अखंड माझ्या
भजनाच्या मार्गांत आहेत, ते देह पडल्यावर मीच
होतात.
No comments:
Post a Comment