Shri Dnyaneshwari
मूळ श्लोक
अव्यक्तं
व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः ।
परं
भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् ॥ २४ ॥
२४) अविनाशी,
अत्यंत उत्तम व श्रेष्ठ असें माझें स्वरुप न जाणणारे, अल्पबुद्धि लोक अव्यक्त
असलेल्या मला व्यक्त स्वरुपानें ओळखतात.
परी तैसें न करिती प्राणिये । वायां आपुलां
हीतीं वाणिये ।
पैं पोहताती
पाणिये । तळहातींचेनि ॥ १५१ ॥
१५१) पण
लोक तसें करीत नाहींत. व्यर्थ आपल्या हिताचा तोटा करतात. तें त्यांचें करणें
तळहातांतील पाण्यांत पोहण्याप्रमाणें आहे;
नाना
अमृताचां सागरीं बुडिजे । मग तोंडा कां वज्रमिठी पाडिजे ।
आणि मनीं
तरी आठविजे । थिल्लरोदकांतें ॥ १५२ ॥‘
किंवा,
अमृताच्या समुद्रामध्ये बुडी द्यावी आणि कां मग तोंड घट्ट मिटून धरावें ? आणि
मनांत तर डबक्यांतील पाण्याची आठवण कां धरावी ?
हें ऐसें
काइसेया करावें । जें अमृतींही रिगोनि मरावें ।
तें सुखें
अमृत होऊनि कां नसावें । अमृतामाजीं ॥ १५३ ॥
१५३)
अमृतांत शिरुन तोंडांत अमृत जाऊं न देतां मरावें, असें हें कशाला करावें ? तर
अमृतामध्यें सुखानें अमृत ( अमर ) होऊन कां राहूं नये ?
तैसा
फळहेतूचा पांजरा । सांडूनिया धनुर्धरा ।
कां
प्रतीतिपाखीं चिदंबरा । गोसाविया नोहावें ॥ १५४ ॥
१५४)
अर्जुना, त्याप्रमाणें फलाशेचा पिंजरा टाकून, आत्मानुभवरुपी पंखानें चिदाकाशांत
हवा तसा संचार करणारा समर्थ कां होऊं नये ?
जेथ
उंचावतेनि पवाडें । सुखाचा पैसारु जोडे ।
आपुलेनि
सुरवाडें । उडों ये ऐसा ॥ १५५ ॥
१५५)
त्या चिदाकाशांत जितकें आपण उंच जाऊं, तितका आपणाला सुखानें संचार करण्याला हवा
तसा विस्तार मिळतो.
तया उमपा
माप कां सुखावें । मज अव्यक्ता व्यक्त कां मानावें ।
सिद्ध असतां
कां निमावें । साधनवरी ॥ १५६ ॥
१५६)
त्या अमर्याद स्वरुपाला माप कां घालावें ? मला निराकाराला साकार कां समजावें ? मी
स्वतःसिद्ध असतां माझ्या प्राप्तीकरितां साधनें करुन कां मरावें ?
परि हा बोल
आघवा । जरी विचारीजतसे पांडवा ।
तरी विशेषें
या जीवां । न चोजवे गा ॥ १५७ ॥
१५७)
अर्जुना, पण ह्या सर्व बोलण्याचा विचार केला, तर बहुतकरुन ह्या जीवांना ही गोष्ट
समजत नाहीं.
मूळ श्लोक
नाहं
प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृत्तः ।
मूढोऽयं
नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् ॥ २५ ॥
२५)
सर्वांना माझें ज्ञान नाहीं; कारण योगमायेनें मी आच्छादित झालों आहें; म्हणूनच हें
मूढ जग जन्मरहित व नाशरहित अशा मला जाणत नाहीं.
कां जे
योगमायापडळें । हे जाले आहाती आंधळे ।
म्हणोनि
प्रकाशेचेनिहि देहबळें । न देखती मातें ॥ १५८ ॥
१५८)
कारण कीं, ते योगमायेच्या पडद्यानें आंधळे झाले आहेत, म्हणून ( स्वरुप )
प्रकाशानें भरलेल्या दिवसाच्या बळानेदेखील ते मला पाहात नाहींत.
एर्‍हवीं मी
नसें ऐसें । कांहीं वस्तुजात असे ।
पाहें पां
कवण जळ रसें-। रहित आहे ॥ १५९ ॥
१५९)
सहज विचार करुन पाहिले तर, ज्यामध्यें मी नाहीं, असा कांहीं पदार्थमात्र आहे काय ?
असें पाहा कीं, रसाशिवाय पाणी कोठें आहे काय ?
पवन कवणातें
न शिवेचि । आकाश कें न समायेचि ।
हें असो एक
मीचि । विश्र्वीं असें ॥ १६० ॥
१६०)
वारा कोणाला शिवत नाहीं ? आकाश कोठे व्यापीत नाहीं ? हें बोलणें राहूं दे, मीच एक
सगळ्या विश्र्वास व्यापून आहें.
मूळ श्लोक
वेदाहंसमतीतानि
वर्तमानानि चार्जुन ।
भविष्याणि च
भूतानि मां तु वेद न कश्चन ॥ २६ ॥
२६) हे
अर्जुना, मागें झालेल्या, सध्या असलेल्या व होणार्‍या प्राण्यांना मी जाणतों; पण
मला कोणी जाणत नाही.
येथें भूतें
जियें अतीतलीं । तियें मीचि होऊनि ठेलीं ।
आणि वर्तत
आहाति जेतुलीं । तींहि मीचि ॥ १६१ ॥
१६१)
ह्या जगांत जितके प्राणी होऊन गेले, ते मीच होऊन राहिले; आणि हल्ली जितके प्राणी
हयात आहेत, तेहि मीच आहेत,
भविष्यमाणें
जियें ही । तींही मजवेगळीं नाहीं ।
हा बोलचि
एर्‍हवीं कांहीं । होय ना जाय ॥ १६२ ॥
१६२)
पुढें जे प्राणी होणार आहेत, तेहि माझ्यापासून निराळे नाहींत, हें सर्व फक्त
बोलावयाचेंच वास्तविक कांहीं होत नाहीं व जात नाहीं.
दोराचिया
सापासी । डोंबा बडी ना गव्हाळा ऐसी ।
संख्या न
करावे कोण्हासी । तेवीं भूतांसि मिथ्यत्वें ॥ १६३ ॥
१६३)
दोरीवर भासणारा साप कोणत्या जातीचा आहे, म्हणजे डोंबा ( काळा ) आहे कीं बडी (
कवड्या ) आहे, कां गव्हाळा ( गव्हासारखा ठिपक्यांचा ) आहे, असा कोणताहि निश्र्चय
करतां येत नाहीं. त्याप्रमाणें प्राण्यांसंबंधी निश्र्चय करतां येत नाही; कारण
प्राणी मिथ्या आहेत.
ऐसा मी
पंडुसुता । अनुस्यूत सदा असतां ।
यां संसार
जो भूतां । तो आनें बोलें ॥ १६४ ॥
१६४)
अर्जुना, याप्रमाणें मी सदा अखंडित असतांना, या प्राण्यांच्या मागेजन्ममरणरुपी
संसार लागला आहे. तो वेगळ्या प्रकारानें.
आतां थोडी
ऐसी । गोठी सांगिजेल परियेसीं ।
जैं
अहंकारतनूंसी । वालम पडिलें ॥ १६५ ॥
१६५) (
त्यासंबंधीं ) आतां थोडीशी गोष्ट सांगतों, ऐक. जेव्हां अहंकार आणि देह यांचें
प्रेम एकमेकांवर जडलें,
मूळ श्लोक
इच्छाद्वेषसमुत्थेन
द्वन्द्वमोहेन भारत ।
सर्वभूतानि
संमोहं सर्गे यान्ति परंतप ॥ २७ ॥
२७
हे शत्रुतापना, भारता, इच्छा व द्वेष
यांपासून उत्पन्न झालेल्या ( सुखदुःखादि ) द्वंद्वरुपी मोहाच्या योगानें ( या
सृष्टीमध्यें ) जन्माला येत्या वेळींच सर्व प्राणी मोह पावतात.
तै इच्छा हे
कुमारी जाली । मग ते कामाचिया तारुण्या आली ।
तेथ
द्वेषेंसीं मांडिली । वराडिक ॥ १६६ ॥
१६६)
तेव्हां त्यांना इच्छा ही मुलगी झाली; नंतर ती इच्छा कामरुपी तारुण्याला आली; त्या
वेळीं तिचें द्वेषाशीं लग्न लावलें.
तया
दोघांस्तव जन्मला । ऐसा द्वन्द्वमोह जाला ।
मग तो
आजेयानें वाढविला । अहंकारें ॥ १६७ ॥
१६७) त्या
दोघांपासून द्वंद्वमोह जन्मला; मग त्याचा आजा जो अहंकार त्यानें त्याला वाढविलें.
जो धृतीसि
सदां प्रतिकूळु । नियमाही नागवे सळु ।
आशारसें
दोंदिलु । जाला सांता ॥ १६८ ॥
१६८) तो
द्वंद्वमोह सात्त्विक धैर्याला नेहमीं प्रतिकूल असतो आणि आशारुपी रसानें पुष्ट
झाला असतां, तो छळणारा द्वंद्वमोह जुमानीत नाही.
असंतुष्टीचिया
मदिरा । मत्त होवोनी धनुर्धरा ।
विषयांचा
वोवरां । विकृतीसी असे ॥ १६९ ॥
१६९)
अर्जुना, असंतोषरुप दारुच्या योगानें उन्मत्त होऊन पंचविषयरुपी खोलीमध्यें
विकाररुपी स्त्रीसह राहतो.
तेणें
भावशुद्धीचिया वाटे । विखुरले विकल्पाचे कांटे।
मग चिरिले
आव्हांटे । अप्रवृत्तीचे ॥ १७० ॥
१७०)
त्या द्वन्द्वमोहानें अंतःकरणशुद्धीच्या वाटेवर विकल्परुपी कांटे पसरले आणि नंतर
निषिद्ध कर्माचे आडमार्ग खुले केले.
तेणें भूतें
भांबावलीं । म्हणोनि संसाराचिया आडवामाजीं पडिलीं ।
मग
महादुःखाचां । घेतलीं दांडेवरी ॥ १७१ ॥
१७१)
त्यायोगानें प्राणी भांबावले, म्हणून संसाररुपी अरण्यांत पडले; आणि मग मोठमोठाल्या
दुःखांच्या दांडक्यानें बडवले गेले.
मूळ श्लोक
येषां त्वन्तगतं
पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् ।
ते
द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रतः ॥ २८ ॥
२८)
परंतु ज्या पुण्यकर्म करणार्‍या लोकांच्या पापाचा नाश झालेला असतो, ते (
सुखदुःखादि ) द्वंद्वरुपी मोहानें रहित होऊन निश्र्चयपूर्वक माझी भक्ति
करतात.
ऐसे विकल्पाचे वायांणे । कांटे देखोनि सणाणे ।
जे
मतिभ्रमाचें पासवणें । घेतीचिना ॥ १७२ ॥
१७२)
असे विकल्पांचे पोकळ अणकुचीदार कांटे पाहून जे बुद्धिभ्रंशरुपी माघार घेतच नाहींत
( म्हणजे बुद्धिला भ्रंश पडूं देत नाहीत ),
उजू
एकनिष्ठतेचां पाउलीं । रगडूनि विकल्पाचिया भालीं ।
महापातकांची
सांडिली । अटवीं जिहीं ॥ १७३ ॥
१७३) ज्यांनी
सरळ एकनिष्ठेच्या पावलांनीं विकल्परुपी काट्यांची टोकें चेंगरुन मोठमोठ्या
पातकांचें अरण्य ( मागें ) टाकलें आहे,
मग पुण्याचे
धांवा घेतले । आणि माझी जवळीक पातले ।
किंबहुना ते
चुकले । वाटबघेयां ॥ १७४ ॥
१७४)
नंतर ज्यांनीं पुण्यरुपी धांव घेतली आणि जे माझ्याजवळ प्राप्त झाले; फार काय
सांगावें ? असे ते भक्त या ( काम, द्वंद्वमोह वगैरे ) वाटमार्‍यांच्या तडाख्यांतून
सुटले.
मूळ श्लोक
जरामरणमोक्षाय
मामाश्रित्य यतन्ति ये ।
ते ब्रह्म
तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ॥२९ ॥
२९) जे
जरा व मरण यांपासून मुक्त होण्याकरितां माझा आश्रय करुन यत्न करतात, ते त्या
ब्रह्माला, संपूर्ण अध्यात्माला व संपूर्ण कर्माला जाणतात.
एर्‍हवीं
तरी पार्था । जन्ममरणाची निमे कथा ।
ऐसिया
प्रयत्नातें आस्था । विये जयांची ॥ १७५ ॥
१७५) अर्जुना,
सहज विचार करुन पाहिलें तर, ज्या प्रयत्नानें जन्ममरणाची कथा संपते, अशा प्रयत्नास
ज्यांची इच्छा उत्पन्न करते,
तयां तो
प्रयत्नुचि एके वेळे । मग समग्रें परब्रह्में फळे ।
जया पिकलेया
रसु गळे । पूर्णतेचा ॥ १७६ ॥
१७६) मग
त्यांना तो प्रयत्नच एकदम संपूर्ण परब्रह्मरुप फळानें फलद्रुप होतो.तें
परब्रह्मरुपी फळ पिकलें असतां त्यांतून पूर्णतेचा रस गळतो.
ते वेळीं
कृतकृत्यता जग भरे । तेथ अध्यात्माचे नवलपण पुरे ।
कर्माचें
काम सरे । विरमे मन ॥ १७७ ॥
१७७)
त्यावेळीं कृतकृत्यतेनें जग मरुन जातें व ब्रह्माच्या सहजस्थितीची अनोळख फिटते,
कर्मांचें प्रयोजन संपतें व मन नाहीसें होतें.
ऐसा
अध्यात्मलाभ तया । होय गा धनंजया ।
भांडवल जया
। उद्यमीं मी ॥ १७८ ॥
१७८)
अर्जुना, ज्याच्या व्यापाराला भांडवल मी असतों, त्याला असा अध्यात्माचा लाभ होतो.
तयातें
साम्याचिये वाढी । ऐक्याची सांदे कुळवाडी ।
तेथ
भेदाचिया दुबळवाडी । नेणिजे तो ॥ १७९ ॥
१७९) त्याला साम्याच्या वाढीमुळें ऐक्याचा व्यापार
साधतो. त्या ऐक्याच्या ठिकाणीं तो भेदाचें दारिद्र्य
जाणतच नाहीं.
No comments:
Post a Comment