Shri Dnyaneshwari Adhyay 7 Part 7 श्रीज्ञानेश्र्वरी अध्याय ७ भाग ७

 

Shri Dnyaneshwari 

Adhyay 7 Part 7 

Ovya 180 to 210 

श्रीज्ञानेश्र्वरी अध्याय ७ भाग ७ 

ओव्या १८० ते २१०

मूळ श्लोक

साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः ।

प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ॥ ३० ॥ 

३०) जे अधिभूत, अधिदैव आणि अधियज्ञ ह्यांसह मला जाणतात ते स्वस्थ चित्तानें युक्त असलेले पुरुष, प्रयाणकालींहि मला जाणतात.

जिहीं साधिभूता मातें । प्रतितीचेनि हातें ।

धरुनि अधिदैवातें । शिवतलें गा ॥ १८० ॥

१८०) अधिभूतासह ( शरीरासह ) मला परमात्म्याला अनुभवांच्या द्वारां यथार्थ जाणून, त्यांनीं अधिदैवाला ( जीवाला ) आकलन केलें ( जाणले ) ; 

जया जाणिवेचेनि वेगें । मी अधियज्ञु दृष्टी रिगे ।

ते तनूचेनि वियोंगें । विरहे नव्हती ॥ १८१ ॥

१८१) ज्यांस वरील ज्ञानाच्या बळानेअधियज्ञ जो मी, तो अनुभवास येतो, ते पुरुष शरीराच्या वियोगाच्या वेळेला दुःखी होत नाहीत.

एर्‍हवीं आयुष्याचें सूत्र बिघडतां । भूतांची उमटे खडाडता ।

काय न मरतयाहि चित्ता । युगांतु नोहे ॥ १८२ ॥

१८२) सहज विचार करुन पाहिलें तर आयुष्याची दोरी तुटली की ( मरणार्‍या ) प्राण्यांची खळबळ उडते. ( ती पाहून ) न मरणार्‍यांच्याहि चित्ताला प्रलयकाळ ओढवला असे वाटत नाहीं काय ?

परी नेणों कैसें पैं गा । जे जडोनि गेले माझिया आंगा ।

ते प्रयाणींचिया लगबगा । न सांडितीच मातें ॥ १८३ ॥

१८३) परंतु ज्ञानी पुरुषांच्या बाबतींत कोण जाणें कसें होतें तें ! जे माझ्या स्वरुपाशीं एकरुप होऊन गेले आहेत. ते अंतःकरणाच्या गडबडीत मला विसरतच नाहींत ! 

एर्‍हवीं तरी जाण । ऐसे जे निपुण ।

तेचि अंतःकरण--। युक्त योगी ॥ १८४ ॥

१८४) सहज विचार करुन पाहिलें तर, असें जे निपुण आहेत, तेच ( माझ्या ठिकाणीं ) स्थिर अंतःकरण झालेले योगी आहेत, असे समज.

तंव इये शब्दकुपिकेतळीं । नोडवेचि अवधानाची अंजुळी ।

जे नावेक अर्जुन तये वेळीं । मागांचि होता ॥ १८५ ॥

१८५) ( ज्ञानेश्र्वर महाराज म्हणतात ) त्या वेळीं श्रीकृष]णाने सांगितलेल्या शब्दरुपी कुपीच्या खालीं अर्जुनाची लक्षरुपी ओंजळ प्राप्त झाली नाही; कारण अर्जुन त्या वेळीं क्षणभर मागेंच होता. ( देवाच्या सांगण्याकडे अर्जुनाचे लक्ष नव्हते. ) 

जेथ तद् ब्रह्मवाक्यफळें । जियें नानार्थरसें रसाळें ।

बहकाते आहाती परिमळें । भावाचेनि ॥ १८६ ॥

१८६) त्या ठिकाणीं तीं ब्रह्माचें प्रतिपादन करणारीं वाक्यें हीच कोणीं फळें नाना प्रकारच्या अर्थरुपी रसानें भरलेली होती; व तीं अभिप्रायाच्या सुगंधानें वरवळलीं होतीं. 

सहज कृपामंदानिळें । कृष्णद्रुमाचि वचनफळें ।

अर्जुनश्रवणाचिये खोळे । अवचित पडिलीं ॥ १८७ ॥

१८७) अशी ही श्रीकृष्णरुप वृक्षाचीं वचनरुपी फळें, सहज कृपारुपी मंद वार्‍यानें, अर्जुनाच्या कानरुपी ओटींत, अकस्मात पडली.  

तियें प्रमेयाचींच हो कां वळलीं । कीं ब्रह्मरसाचां सागरीं चुबुकळिलीं ।

मग तैसींच का घोळिली । परमानंदे ॥ १८८ ॥

१८८) तीं वाक्यरुपीं फळें तत्त्वज्ञानाच्या सिद्धान्ताचींच जणू काय बनविलेली असून ब्रह्मसाच्या समुद्रांत बुडवून मग तशींच तीं जणूं काय परमानंदानें घोळलेली होती.

तेणें बरवेपणें निर्मळें । अर्जुना उन्मेषाचे डोहळे ।

घेताति गळाळे । विस्मयामृताचे ॥ १८९ ॥

१८९) त्या फळांच्या शुद्ध चांगलेपणानें अर्जुनाला ज्ञानाचे डोहाळे लागले. ते डोहाळे आश्र्चर्यरुपी अमृताचे घुटके घेऊं लागले.

तिया सुखसंपत्ति जोडलिया । मग स्वर्गा वाती वांकुलिया ।

हृदयाचां जीवी गुतकुलिया । होत आहाती ॥ १९० ॥

१९०) त्या सुखसंपत्तीचा लाभ झाल्यामुळें मग अर्जुन स्वर्गाला वेडावून दाखवूं लागला व त्याच्या हृदयाच्या जीवांत गुदगुल्या होऊं लागल्या.  

ऐसें वरचिलिचि बरवा । सुख जावों लागलें फावा ।

तंव रसस्वादाचिया हांवा । लाहो केला ॥ १९१ ॥

१९१) याप्रमाणें त्या फळांच्या बाह्य सौंदर्याचें अर्जुनास सुख अनुभवास येऊं लागलें, तों इतक्यांत त्या फळांच्या रसाची रुची घेण्याच्या तीव्र इच्छेनें त्वरा केली,      

झाकरी अनुमानाचेनि करतळें । घेऊनि तियें वाक्यफळें ।

प्रतीतिमुखीं एक वेळे । घालूं पाहिलीं ॥ १९२ ॥

१९२) ताबडतोब अनुमानाच्या तळहातांत तीं वाक्यफळें घेऊन अनुभवरुपी मुखांत तीं एकदम घालावयास ( अर्जुन ) पाहूं लागला.

तंव विचाराचिया रसना न दाटती । परी हेतूचांहि दशनीं न फुटती ।

ऐसें जाणोनि सुभद्रापती । चुंबीचिना ॥ १९३ ॥

१९३) तेव्हां विचारांच्या तोंडांत तीं फळें मावेनात. आणखी हेतूच्याहि दातांनीं ती फळें फुटेनात. ( म्हणजे भगवंताचा हेतु काय आहें हें त्याला कळेना. ) असें जाणून अर्जुन, तीं वाक्यरुपीं फळें तोंडाला लावीना.        

मग चमत्कारला म्हणे । इये जळींचीं मा तारांगणें ।

कैसा झकविलों असलगपणें । अक्षरांचेनि ॥ १९४ ॥

१९४) मग चमत्कार वाटून अर्जुन म्हणतो, हीं वाक्यें म्हणजे पाण्यांत पडलेलें तार्‍यांचे प्रतिबिंब होय. मी अक्षरांच्या सुलभपणानें ( नुसत्या अक्षरांवरुन ) कसा फसलों ?  

इयें पदें नव्हती फडिया । गगनाचियाचि घडिया ।

येथ आमुची मति बुडिया । थाव न निघे ॥ १९५ ॥

१९५) हीं खरोखर वाक्यें नाहींत, तर ह्या आकाशाच्या घड्याच आहेत. तेथें आमच्या बुद्धीनें किती जरी धडपड केली, तरी तिला थांग लागत नाहीं.

वांचुनि आणावयाची कें गोठी । ऐसें जीवी कल्पूनि किरीटी ।

तिये पुनरपि केली दृष्टी । यादवेंद्रा ॥ १९६ ॥

१९६) असें जर आहे, तर मग तीं वाक्यें कळावयाची गोष्ट कशाला ? असा अर्जुनानें मनांत विचार करुन, त्यानें पुन: भगवंताकडे दृष्टी केली.

मग विनविलें सुभटें । हां हो जी यें एकवाटें ।

सातही पदें अनुच्छिष्टें । नवलें आहाती ॥ १९७ ॥

१९७) मग अर्जुनानें विनंती केली कीं, अहो देवा, हीं सातहि पदें ( १ ब्रह्म, २ अध्यात्म, ३ कर्म, ४ अधिभूत, ५) अधिदैव, ६) अधियज्ञ, ७) प्रयाणकालीं योग्यंना होणारें तुझें स्मरण ) एकसारखीं कधीं न ऐकलेलीं अशीं आश्र्वर्यकारक आहेत.   

एर्‍हवीं अवधानाचेनि वहिलेपणें । नाना प्रमेयांचे उगाणे ।

काय श्रवणाचेनि आंगणें । बोलों लाहाती ॥ १९८ ॥

१९८) सहज विचार करुन पाहिलें तर या सात वाक्यांतील निरनिराळ्या प्रमेयांचा उलगडा, वेगानें अवधान देऊन श्रवण केलें असतां, त्या श्रवणाच्या बलानें कांहीं बोलतां येईल. ( असें मला वाटले होतें. )  

परि तैसें हें नोहेचि देवा । देखिला अक्षरांचा मेळावा ।

आणि विस्मयाचिया जीवा । विस्मयो जाला ॥ १९९ ॥

१९९) पण देवा, हें तसें नव्हे. मी अक्षरांचा समुदाय पाहिला आणि ( माझ्या ) आश्रचर्याच्या जीवाला आश्र्चर्य झालें,

कानाचेनि गवाक्षद्वारें । बोलाचे रश्मी अभ्यंतरें ।

पाहेना तंव चमत्कारें । अवधान ठकलें ॥ २०० ॥

२००) कानाच्या झरोक्यावाटें शब्दाचे किरण आंत प्रवेश करतात न करतात तोंच, माझें लक्ष चमत्कारानें चकित झालें  

तेविंचि अर्था चाड मज आहे । ते सांगताही वेळु न साहे ।

म्हणूनि निरुपण लवलाहें । कीजो देवा ॥ २०१ ॥

२०१) त्याचप्रमाणें अर्थाची मला इच्छा आहे. ( ती इच्छा किती आहे ) तें सांगतांना जो वेळ लागेल, तितका वेळ देखील विलंब सहन होत नाही. म्हणून अहो देवा, आपण त्याचें निरुपण लवकर करावें.

ऐसा मागील पडताळा घेउनी । पुढां अभिप्रावो दृष्टी सूनी ।

तेविंचि माजि शिरवुनी । आतीं आपुली ॥ २०२ ॥

२०२) अशा रीतीनें देवानें मागे काय सांगितलें, याचा विचार करुन व देव काय सांगतील, त्या अभिप्रायावर दृष्टी ठेवून त्याचप्रमाणें आपली इच्छाहि मध्यें शिरकावून, 

कैसी पुसती पाहे पाहें पां जाणिव । भिडोचि तरी लंघो नेदी शिंव ।

एर्‍हवीं कृष्णहृदयासि खेंव । देवों सरला ॥ २०३ ॥

२०३) अर्जुनाची प्रश्न करण्याची ही चतुराई कशी आहे पाहा ! तो भिडेची मर्यादा तर उल्लंघन करीत नाही, एर्‍हवीं श्रीकृष्णाच्या अंतःकरणाला आलिंगन देण्यास प्रवृत्त झाला. 

अगा गुरुतें जैं पुसावें । तैं येणें मानें सावध होआवें ।

हें एकचि जाणे आवघें । सव्यसाची ॥ २०४ ॥

२०४) अहो, श्रीगुरुला जेव्हां विचारावयाचें असेल, त्या वेळीं असें अवधान ठेवावें लागतें; हें सर्व एक अर्जुन जाणतो.

आतां तयाचें तें प्रश्र्ण करणें । वरी सर्वज्ञा हरीचें बोलणें ।

हें संजयो आवडलेपणें । सांगेल कैसें ॥ २०५ ॥

२०५) आतां त्या अर्जुनाचें खुबीदार प्रश्न करणें व त्या सर्वज्ञ श्रीकृष्ण परमात्म्याचें बोलणें, हें संजयास आवडल्यामुळें तो तें बोलणें कशा प्रेमाने सांगेल,

तिये अवधान द्यावें गोठी । बोलिजेल नीट मर्‍हाटी ।

जैसी कानाचे आधीं दृष्टी । उपेगा जाये ॥ २०६ ॥

२०६) तें सरळ मराठी भाषेंत सांगितलें जाईल; त्या निरुपणाकडे लक्ष द्यावें. जसें कानाच्या आधीं दृष्टीचा उपयोग होतो;

बुद्धीचिया जिभा । बोलाचा न चाखतां गाभा ।

अक्षरांचियाचि भांवा । इंद्रियें जिती ॥ २०७ ॥

२०७) ( तसें ) बुद्धीच्या जिव्हेनें शब्दांतील अर्थ न चाखतां केवळ अक्षरांच्याच शोभेनें इंद्रियें जगतील ( इंद्रियांचे समाधान होईल )

पहा पां मालतीचे कळे । घ्राणासि कीर वाटले परिमळें ।

परि वरचिली बरवा काइ डोळे । सुखिये नव्हती ॥ २०८ ॥

२०८) अहो, असे पाहा कीं, मालतीच्या कळ्या नाकाला खरोखर सुगंधानें चांगल्या वाटल्या; पण त्यांच्या वरच्या शोभेने डोळ्यांना आल्हाद वाटत नाहीं काय ?

तैसें देशियेचिया हवावा । इंद्रियें करिती राणिवा ।

मग प्रमेयाचिया गांवा । लेसा जाइजे ॥ २०९ ॥

२०९) त्याप्रमाणें मराठी भाषेच्या सौंदर्यानें इंद्रियें राज्य करतील व मग सिद्धान्ताच्या गांवाला त्यास चांगल्या तयारीनें जातां येईल.

ऐसेनि नागरपणें । बोलु निमे तें बोलणें ।

ऐका ज्ञानदेव म्हणे । निवृत्तीचा ॥ २१० ॥

२१०) जेथें शब्द नाहींसा होतो, तें बोलणें अशा सुंदर रीतीनें मी सांगेन, तें तुम्ही ऐका, असें निवृत्तीनाथांचा शिष्य ज्ञानदेव म्हणाला.

॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषद्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ( श्लोक ३०, ओव्या २१० )

॥ सच्चिदानंदार्पणमस्तु ॥   

Custom Search