ShriRamCharitManas
दोहा--राम राम कहि राम कहि राम राम कहि राम ।
तनु परिहरि रघुबर बिरहँ राऊ गयउ सुरधाम ॥ १५५ ॥
राम-राम म्हणत पुन्हा राम म्हणत, पुनश्र्च राम-राम म्हणत
आणि पुन्हा राम म्हणत श्रीरामांच्या विरहामुळे शरीराचा त्याग करुन महाराज देवलोकी
निघून गेले. ॥ १५५ ॥
जिअन मरन फलु दसरथ पावा । अंड अनेक अमल जसु छावा ॥
जिअत राम बिधु बदनु निहारा । राम बिरह करि मरनु सँवारा ॥
जगण्याचे व मरण्याचे फल दशरथांना मिळाले. त्यांची
निर्मल कीर्ती अनेक ब्रह्मांडांमध्ये पसरली. जिवात जीव
असताना त्यांनी श्रीरामांचे चंद्रासमान मुख पाहिले आणि
श्रीरामांच्या विरहाच्या निमित्ताने आपले मरण सार्थ केले.
॥ १ ॥
सोक बिकल सब रोवहिं रानी । रुपु सीलु बलु तेजु बखानी ॥
करहिं बिलाप अनेक प्रकारा । परहिं भूमितल बारहिं बारा ॥
सर्व राण्या शोकामुळे व्याकूळ होऊन रडू लागल्या. राजाचे रुप, शील, बल आणि तेज यांचे वर्णन
करीत करीत त्या अनेक प्रकारे विलाप करीत होत्या व जमिनीवर वारंवार लोळण घेत
होत्या. ॥ २ ॥
बिलपहिं बिकल दास अरु दासी । घर घर रुदनु करहिं
पुरबासी ॥
अँथयउ आज भानुकुल भानू । धरम अवधि गुन रुप
निधानु ॥
दास-दासी व्याकूळ होऊन विलाप करीत होत्या आणि नगरातील लोक घरोघरी रडत होते. ते म्हणत होते की, ' आज धर्माची परिसीमा, गुण व रुपाचे भांडार असलेल्या सूर्यकुलाचा सूर्य मावळला. ॥ ३ ॥
गारीं सकल कैकइहि देहीं । नयन बिहीन कीन्ह जग जेहीं ॥
एहि बिधि बिलपत रैनि बिहानी । आए सकल महामुनि
ग्यानी ॥
सर्वजण कैकेयीला शिव्या देत होते. ' तिने संपूर्ण जगाला
डोळ्यंविना आंधळे करुन टाकले.' अशा प्रकारे विलाप करीत रात्र निघून गेली. प्रातःकाळी
सर्व मोठमोठे ज्ञानी मुनी आले. ॥ ४ ॥
दोहा--तब बसिष्ठ मुनि समय सम कहि अनेक इतिहास ।
सोक नेवारेउ सबहि कर निज बिग्यान प्रकास ॥ १५६ ॥
तेव्हा वसिष्ठांनी प्रसंगानुकूल पूर्वीच्या अनेक गोष्टी सांगून
आपल्या विज्ञानाच्या प्रकाशाने सर्वांचे दुःख निवारण
केले. ॥ १५६ ॥
तेल नावँ भरि नृप तनु राखा । दूत बोलाइ बहुरि अस भाषा
॥
धावहु बेगि भरत पहिं जाहू । नृप सुधि कतहुँ कहहु जनि
काहू ॥
वसिष्ठांनी दोणीमध्ये तेल भरुन राजाचा देह त्यामध्ये
ठेवविला, नंतर दूतांना बोलावून त्यांना सांगुतले की, ' तुम्ही लवकर धावत
भरताकडे जा. मात्र राजांच्या मृत्यूची वार्ता कुणालाही सांगू नका. ॥ १ ॥
एतनेइ कहेहु भरत सन जाई । गुर बोलाइ पठयउ दोउ
भाई ॥
सुनि मुनि आयसु धावन धाए । चले बेग बर बाजि लजाए
॥
जाऊन भरताला एवढेच सांगा की, दोघा भावांना गुरुजींनी
बोलावले आहे.' मुनींची आज्ञा होताच दूत दौडू लागले. ते उत्तम
प्रकारच्या घोड्यांनाही आपल्या धावण्याच्या गतीने लाजवीत होते. ॥ २ ॥
अनरथु अवध अरंभेउ जब तें । कुसगुन होहिं भरत कहुँ
तब तें ॥
देखहिं राति भयानक सपना । जागि करहिं कटु कोटि
कलपना ॥
जेव्हा अयोध्येमध्ये अनर्थ सुरु झाले, तेव्हापासून भरताला
अपशकुन होऊ लागले. रात्री त्याला भयंकर स्वप्ने पडत होती आणि जागे झाल्यावर मनात
अनेक तर्‍हेचे वाईट वाईट विचार येत होते. ॥ ३ ॥
बिप्र जेवॉंइ देहिं दिन दाना । सिव अभिषेक करहिं बिधि
नाना ॥
मागहिं हृदयँ महेस मनाई । कुसल मातु पितु परिजन भाईं
॥
अनिष्टाच्या शांतीसाठी तो दररोज ब्राह्मणांना भोजन घालून
दानें देत होता. अनेक प्रकारांनी रुद्राभिषेक करीत होता. मनामध्ये श्रीमहादेवांना
आळवून माता-पिता, कुटुंबीय व भाऊ यांची खुशाली मागत होता. ॥ ४ ॥
दोहा--एहि बिधि सोचत भरत मन धावन पहुँचे आइ ।
गुर अनुसासन श्रवन सुनि चले गनेसु मनाइ ॥ १५७ ॥
अशा प्रकारे भरत मनात काळजी करीत होता.
एवढ्यातच दूत पोहोचले गुरुंची आज्ञा ऐकताच भरत
श्रीगणेशाची प्रार्थना करीत निघाला. ॥ १५७ ॥
चले समीर बेग हय हॉंके । नाघत सरित सैल बन बॉंके ॥
हृदयँ सोचु बड़ कछु न सोहाई । अस जानहिं जियँ जाउँ
उड़ाई ॥
हवेच्या वेगाने धावणार्‍या घोड्यांना दौडवीत ते बिकट नद्या, पर्वत व जंगले ओलांडत
निघाले. त्यांच्या मनात मोठी काळजी वाटत होती, काही सुचत नव्हते. मनात
विचार येत होता की, उडून अयोध्येला पोहोचावे. ॥ १ ॥
एक निमेष बरष सम जाई । एहि बिधि भरत नगर
निअराई ॥
असगुन होहिं नगर पैठारा । रटहिं कुभॉंति कुखेत करारा
॥
एक एक क्षण वर्षाप्रमाणे जात होता. अशाप्रकारे भरत
नगराजवळ पोहोचला. नगरात प्रवेश करताना अपशकुन
होऊ लागले. कावळे डावीकडे बसून कर्कशपणे काव
काव करीत होते. ॥ २ ॥
खर सिआर बोलहिं प्रतिकूला । सुनि सुनि होइ भरत मन
सूला ॥
श्रीहत सर सरिता बन बागा । नगरु बिसेषि भयावनु लागा
॥
गाढवे व कोल्हे विचित्र आवाज काढत होते. हे सर्व ऐकून भरताचे मन
कासावीस झाले होते. तलाव, नद्या, वने, बगीचे हे सर्व कळाहीन झाले होते. नगर फार भयंकर वाटत
होते. ॥ ३ ॥
खग मृग हय गय जाहिं न जोए । राम बियोग कुरोग
बिगोए ॥
नगर नारि नर निपट दुखारी । मनहुँ सबन्हि सब संपति
हारी ॥
श्रीरामांच्या वियोगरुपी वाईट रोगाने त्रासलेले पशु-पक्षी, हत्ती-घोडे यांना
पाहावत नव्हते. नगरातील स्त्री-पुरुष अत्यंत दुःखी झाले होते. जणू सर्वजण आपली
सर्व संपत्ती गमावून बसले होते. ॥ ४ ॥
दोहा--पुरजन मिलहिं न कहहिं कछु गवँहिं जोहारहिं
जाहिं ।
भरत कुसल पूँछि न सकहिं भय बिषाद मन माहिं ॥ १५८
॥
नगरातील लोक भेटत होते, परंतु काही बोलत
नव्हते. गुपचूप प्रणाम करुन जात होते. भरतसुद्धा कुणाला खुशाली विचारत नव्हता.
कारण त्याच्या मनात भय व विषाद भरला होता. ॥ १५८ ॥
हाट बाट नहिं जाइ निहारी । जनु पुर दहँ दिसि लागि
दवारी ॥
आवत सुत सुनि कैकयनंदिनि । हरषी रबिकुल जलरुह
चंदिनि ॥
बाजार व रस्ते पाहावत नव्हते, जणू दाही दिशांना वणवा
लागला असावा. पुत्र येत असल्याचे ऐकून सूर्यकुलरुपी कमलाला कोमेजून टाकणारे चांदणे
बनलेली कैकेयी फार आनंदित झाली. ॥ १ ॥
सजि आरती मुदित उठि धाई । द्वारेहिं भेंटि भवन लेइ
आई ॥
भरत दुखित परिवारु निहारा । मानहुँ तुहिन बनज बनु
मारा ॥
ती आरती सजवून आनंदाने धावली आणि दरवाजाजवळ भेटताच भरताला
महालात घेऊन गेली. भरताला सर्व परिवार दुःखात असलेला दिसला, जणू कमल-वनाला दवाने
करपून टाकावे. ॥ २ ॥
कैकेई हरषित एहि भॉंती । मनहुँ मुदित दव लाइ किराती
॥
सुतहि ससोच देखि मनु मारें । पूँछति नैहर कुसल हमारें
॥
एक कैकेयीच अशी आनंदित दिसत होती की, जणू जंगलाला आग लावून
भिल्लिणीला आनंद वाटावा. भरताला काळजीत पडलेला पाहून ती विचारु लागली की, ' आमच्या माहेरी सर्व
खुशाल आहेत ना ? ' ॥ ३ ॥
सकल कुसल कहि भरत सुनाई । पूँछी निज कुल कुसल
भलाई ॥
कहु कहँ तात कहॉं सब माता । कहँ सिय राम लखन प्रिय
भ्राता ॥
भरताने सर्व खुशाली सांगितली. मग आपल्या कुळाचे क्षेम
विचारले. भरत म्हणाला की, ' बाबा कुठे आहेत ? माझ्या सर्व माता कुठे
आहेत ? सीता व माझे प्रिय भाऊ राम-लक्ष्मण कुठे आहेत ? ' ॥ ४ ॥
दोहा--सुनि सुत बचन सनेहमय कपट नीर भरि नैन ।
भरत श्रवन मन सूल सम पापिनि बोली बैन ॥ १५९ ॥
पुत्राचे प्रेमल उद्गार ऐकून नेत्रांमध्ये खोटे पाणी आणत
पापिणी कैकेयी भरताच्या कानात मनाला शूळाप्रमाणे बोचणारे शब्द बोलली, ॥ १५९ ॥
तात बात मैं सकल सँवारी । भै मंथरा सहाय बिचारी ॥
कछुक काज बिधि बीच बिगारेउ । भूपति सुरपति पुर पगु
धारेउ ॥
' बाळा ! मी सर्व गोष्टी बरोबर जमवल्या होत्या. बिचार्‍या
मंथरेने मदतही केली, परंतु विधात्याने मध्येच थोडा खोडा घातला. त्यामुळे राजा
देवलोकी निघून गेले.' ॥ १ ॥
सुनत भरतु भए बिबस बिषादा । जनु सहमेउ करि केहरि नादा ॥
तात तात हा तात पुकारी । परे भूमितल ब्याकुल भारी ॥
हे ऐकताच दुःखामुळे भरताची दशा दयनीय झाली, जणू सिंहाची गर्जना ऐकून
हत्ती घाबरुन गेला. तो ' बाबा, बाबा, अहो बाबा ! ' असे म्हणत अत्यंत व्याकूळ होऊन जमिनीवर पडला. ॥ २ ॥
चलत न देखन पायउँ तोही । तात न रामहि सौंपेहु मोही ॥
बहुरि धीर धरि उठे सँभारी । कहु पितु मरन हेतु महतारी
॥
आणि विलाप करीत म्हणू लागला की, ' अहो बाबा ! मी तुम्हांला
अंतःकाळी पाहूही शकलो नाही. तुम्ही मला श्रीरामांच्या हाती सोपवूनही गेला नाहीत. ' मग धीर धरुन तो स्वतःला
सावरत उठला आणि म्हणाला, ' आई ! बाबांच्या मृत्युचे कारण तर सांग.' ॥ ३ ॥
सुनि सुत बचन कहति कैकेई । मरमु पॉंछि जनु माहुर देई
॥
आदिहु तें सब आपनि करनी । कुटिल कठोर मुदित मन
बरनी ॥
पुत्राचे बोलणे ऐकून कैकेयी सांगू लागली, जणू मर्मस्थानी चिरुन
ती त्यात विष भरत होती. कुटिल व कठोर कैकेयीने आपले सर्व कृत्य प्रारंभापासून
शेवटपर्यंत प्रसन्नपणें सांगितले. ॥ ४ ॥
दोहा--भरतहि बिसरेउ पितु मरन सुनत राम बन गौनु ।
हेतु अपनपउ जानि जियँ थकित रहे धरि मौनु ॥ १६० ॥
श्रीरामचंद्रांचे वनात जाणे ऐकून भरत पित्याचे मरण विसरुन
गेला आणि मनात या सर्व अनर्थाचे कारण आपण आहोत, असे समजून अवाक् व
सुन्न झाला. ॥ १६० ॥
बिकल बिलोकि सुतहि समुझावति । मनहुँ जरे पर लोनु
लगावति ॥
तात राउ नहिं सोचै जोगू । बिढ़इ सुकृत जसु कीन्हेउ भोगू
॥
मुलगा व्याकूळ झालेला पाहून कैकेयी त्याला समजावू लागली, जणू भाजल्या जागी मीठ
चोळू लागली. ती म्हणाली, ' बाळा ! राजांसाठी काळजी करण्याचे कारण नाही. त्यांनी
पुण्य आणि कीर्ती मिळवून त्याचा पुरेपूर भोग घेतला आहे. ॥ १ ॥
जीवत सकल जनम फल पाए । अंत अमरपति सदन
सिधाए ॥
अस अनुमानि सोच परिहरहू । सहित समाज राज पुर करहू ॥
जीवनामध्ये त्यांनी जन्म घेतल्याचे संपूर्ण फळ मिळविले आहे
आणि शेवटी ते इंद्रलोकी गेले. असा विचार करुन चिंता सोडून दे व परिवारासह
अयोध्येचे राज्य कर.' ॥ २ ॥
सुनि सुठि सहमेउ राजकुमारू । पाकें छत जनु लाग
अँगारू ॥
धीरज धरि भरि लेहिं उसासा । पापिनि सबहि भॉंति कुल
नासा ॥
हे ऐकून राजकुमार भरताला मोठा धक्का बसला. जणू पिकलेल्या
जखमेला विस्तवाचा चटका बसला. त्याने मन घट्ट करुन मोठा उसासा टाकत म्हटले की, ' पापिणी, तू सर्व तर्‍हेने
कुळाचा नाश केलास. ॥ ३ ॥
जौं पै कुरुचि रही अति तोही । जनमत काहे न मारे मोही
॥
पेड़ काटि तैं पालउ सींचा । मीन जिअन निति बारि
उलीचा ॥
जर तुझी अशी दुष्ट इच्छा होती, तर जन्म घेताच मला
मारुन का टाकले नाहीस ? तू वृक्ष तोडून पानांना पाणी घातलेस, माशाने जिवंत राहावे, म्हणून पाणी फेकून
दिलेस. माझे हित करण्याऐवजी उलट अहित केलेस. ॥ ४ ॥
No comments:
Post a Comment