Shri Dnyaneshwari
मूळ श्लोक
न च मां तानि कर्माणि
निबध्नन्ति धनञ्जय ।
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु
कर्मसु ॥ ९ ॥
९) आणि हे धनंजया, या (
जगदुत्पत्ति-संहारात्मक ) कर्माच्या ठिकाणीं अनासक्त व उदासीनाप्रमाणें असलेल्या
मला, हीं कर्में बंधन करुं शकत नाहींत.
आणि सुटलिया सिंधुजळाचा लोटु
। न शके धरुं सैंधवाचा घाटु ।
तेवीं सकळ कर्मा मीच शेवटु
। तें काइ बांधती मातें ॥ १२४ ॥
१२४) आणि समुद्राच्या
पाण्याचा लोट सुटला असतां त्यास मीठाचा घाट थोपवून धरुं शकत नाहीं, ( कारण मिठाचा
अंत समुद्राच्या पाण्यांत होतो. ) त्याप्रमाणें सर्व कर्मांची समाप्ति जर माझ्या
स्वरुपीं होते, तर तीं कर्में मला काय बांधणार ?
धूम्रजांची पिंजरी ।
वाजतिया वायूतें जरी होकारी ।
कां सूर्यबिंबामाघारीं ।
आंधारें रिगे ॥ १२५ ॥
१२५) धुराच्या कणांचे
छत जर जोरानें वाहणार्‍या वार्‍यास थांबवील अथवा सूर्यबिंबांत जर अंधार प्रवेश
करील.
हें असो पर्वताचिये
हृदयींचें । जेविं पर्जन्य धारास्तव न खोंचे ।
तेविं कर्मजात प्रकृतीचें ।
न लगे मज ॥ १२६ ॥
१२६) हें राहूं दे,
पावसाच्या धारा पर्वताच्या पोटांतील पदार्थांना खुपत नाहींत, त्याचप्रमाणें
प्रकृतीचें कर्ममात्र मला बांधूं शकत नाहीं.
एर्‍हवीं इये प्राकृतीं
विकारीं । एकु मीचि आहें अवधारीं ।
परि उदासीनाचिया परी । करीं
ना करवीं ॥ १२७ ॥
१२७) एर्‍हवीं, या
प्रकृतीच्या विचारांमध्ये ( जगामध्यें ) मीच एक आहें, हें लक्षांत ठेव. परंतु
एखाद्या उदास पुरुषाप्रमाणें मी स्वतः कांहीं करीत नाहीं अथवा दुसर्‍याकडून कांहीं
करवीत ( हि ) नाहीं.
दीपु ठेविला परिवरीं ।
कवणातें नियमी ना निवारी ।
आणि कवण कवणिये व्यापारीं ।
राहाटे तेंहि नेणे ॥ १२८ ॥
१२८) घरांत ठेवलेला
दिवा, कोणाला, तू अमुक एक काम कर, असा नियम घालून देत नाही; अथवा कोणीं कांहीं काम
करत असलें, तर त्याचें निवारण करीत नाहीं; आणि घरामध्यें कोण काय काम करीत आहे,
तेंहि जाणत नाहीं.
तो जैसा कां साक्षिभूतु ।
गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु ।
तैसा भूतकर्मीं अनासक्तु ।
मी भूतीं असें ॥ १२९ ॥
१२९) ज्याप्रमाणें तो
दिवा घरांत साक्षीभूत असून घरांतील सर्व व्यापारांच्या प्रवृत्तीला कारण असतो,
त्याप्रमाणें सर्व भूतांमध्ये मी असून, त्यांच्याकडून होणार्‍या कर्मांमध्ये मी
उदासीन आहे.
हा एकचि अभिप्रावो
पुढतपुढती । काय सांगों बहुतां उपपत्तीं ।
तेथ एकवेळां सुभद्रापती ।
येतुलें जाण पां ॥ १३० ॥
१३०) हा एकच विचार पुनः
पुनः अनेक युक्तिप्रयुक्त्यांनीं काय सांगूं ? अर्जुना, येथें ( आणखी ) एवढें समज
म्हणजे झालें.
मूळ श्लोक
मय्याध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् ।
हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ १० ॥
१०) हे कुंतीपुत्रा, माझ्या आश्रयानें माया
चराचर जगत् निर्माण करते. या कारणामुळें जगाची घडामोड होते.
जे लोकचेष्टां समस्तां । जैसा निमित्तमात्र कां
सविता ।
तैसा जगत्प्रभवीं पंडुसुता । हेतु मी जाणें ॥ १३१
॥
१३१) तें हें कीं, लोकांच्या सर्व व्यापाराला
सूर्य जसा निमित्तमात्र आहे, त्याप्रमाणें अर्जुना, जगाच्या उत्पत्तीला मी हेतु
आहें, असें समज.
कां जे मियां अधिष्ठिलिया प्रकृती । होती
चराचराचिया संभूती ।
म्हणोनि मी हेतु हे उपपत्ती । घडे यया ॥ १३२ ॥
१३२) कारण कीं मी प्रकृतीचा अंगीकार केला
म्हणजे तिच्यापासून चराचरांची उत्पत्ति होतें; म्हणून मी चरावरांच्या उत्पत्तीला हेतु
आहे, असे यक्तीला जुळतें.
आतां येणें उजिवडें निरुतें । न्याहाळीं पां
ऐश्र्वर्ययोगातें ।
जे माझां ठायीं भूतें । परी भूतीं मी नसें ॥ १३३
॥
१३३) आतां या विचाराच्या प्रकाशानें तूं
माझ्या ( स्वरुपाला ) ऐश्र्वर्ययोगाला चांगले न्याहाळून पाहा. ( तें असें कीं, ) माझ्या
ठिकाणी सर्व प्राणी आहेत , पण मी प्राण्यांमध्यें नाहीं.
अथवा भूतें ना माझां ठायीं । आणि भूतांमाजि मी
नाहीं ।
या खुणा तूं कहीं । चुको नको ॥ १३४ ॥
१३४) अथवा, भूतें माझ्या ठिकाणीं नाहींत आणि
भूतांमध्यें मी नाहीं, हे वर्म तू कधीहि विसरुं नकोस.
हें सर्वस्व आमचें गूढ । परि दाविलें तुज उघड ।
आतां इंद्रियां देऊनि कवाड । हृदयीं भोगीं ॥ १३५
॥
१३५) ही आमची सर्वस्वी लपवून ठेवलेली गोष्ट
आहे; परंतु तुला उघड करुन सांगितली आहे. आतां इंद्रियांचीं द्वारें बंद करुन (
सर्व इंद्रियवृत्ती अंतर्मुख करुन ) तूं ह्या गुह्य ह्या गुह्य विचाराच्या
अंतःकरणांत अनुभव घे.
हा दंशु जंव नये हातां । तंव माझें साचोकारेपण
पार्था ।
न संपडे गा सर्वथा । जेविं भुसीं कणु ॥ १३६ ॥
१३६) अर्जुना, हें वर्म जोपर्यंत स्वाधीन
होणार नाहीं, तोपर्यंत ज्याप्रमाणें कोंड्यांत दाणा शोधला असतां सांपडणार नाहीं,
त्याप्रमाणें माझी खरी स्वरुपस्थिती मुळीच अनुभवास येणार नाहीं.
एर्‍हवीं अनुमानाचेनि पैसे । आवडे कीर कळलें ऐसें
।
परि मृगजळाचेनि वोलांशें । काय भूमि तिमे ॥ १३७ ॥
१३७) एर्‍हवीं तर्काच्या बळानें ( माझी
स्वरुपस्थिती ) खरोखर कळल्यासारखी वाटतें. ( पण तें खरें नाहीं, तें कसें तर पुढील
उदाहरणानें सांगतात.) परंतु मृगजळाच्या ओलाव्यानें जमीन भिजते काय ?
जे जाळ जळीं पांगिलें । तेथ चंद्रबिंब दिसे आंतुडलें
।
परि थडिये काढूनि झाडिले । तेव्हां बिंब कें
सांगें ॥ १३८ ॥
१३८) जेव्हां जाळें पाण्यांत पसरलें, तेव्हां
त्यांत चंद्रबिंब सापडल्यासारखें दिसतें; परंतु तें जाळें पाण्यांतून काढून
कांठावर झाडलें तेव्हां चंद्रबिंब कोठे असतें, सांग बरें ?
तैसें बोलवरि वाचाबळें । वायांचि झकाविजती
प्रतीतीचे डोळे ।
मग साचोकारें बोधावेळे । आधि ना होईजे ॥ १३९ ॥
१३९) त्याप्रमाणें वक्तृत्वाच्या जोरावर
कित्येक आपल्या प्रतिपादनानें ( स्वतःच्या ) अनुभवाचे डोळे
उगीच झांकण्यास लावतात ( आपण आपल्याला फसवितात ); मग खर्‍या बोधाची वेळ ( बोधाच्या
परीक्षेची वेळ ) आली म्हणजे बोध असतहि नाहीं व होतहिं नाहीं.
मूळ श्लोक
अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं
तनुमाश्रितम् ।
परं भावमजानन्तो मम
भूतमहेश्र्वरम् ॥ ११ ॥
११) माझें उत्कृष्ट
स्वरुप न जाणणारे मूर्ख ( सर्व ) भूतांचा ईश्र्वर असलेल्या, ( पण सांप्रत )
मानवदेह धारणकरणार्‍या ( मला मनुष्यच समजून मनुष्यधर्म माझ्यावर आरोपित करुन )
माझी अवहेलना करतात.
किंबहुना भवा विहा या । आणि
साचें चाड आथि जरी मियां ।
तरी तुम्हीं गा उपपत्ती इया
। जतन कीजे ॥ १४० ॥
१४०) फार काय सांगावें
? जर तुम्ही या संसाराला भीत असाल आणि माझ्या स्वरुपप्राप्तीविषयीं जर तुम्हांला
खरी खरी इच्छा असेल, तर आम्ही हे सांगितलेले विचार तुम्ही ध्यानांत ठेवा.
एर्‍हवीं वेधली दिठी कवळें
। ते चांदणियातें म्हणे पिवळें ।
तेविं माझां स्वरुपीं
निर्मळे । देखाल दोष ॥ १४१ ॥
१४१) नाहींतर (
ज्याप्रमाणें ) काविळीनें व्यापलेली दृष्टि चांदण्याला पिवळें समजतें,
त्याप्रमाणें माझ्या सुद्धा स्वरुपांत दोष पाहाल.
नातरी ज्वरें विटाळलें मुख
। तें दुधातें म्हणे कडू विख ।
तेविं अमानुषा मानुष ।
मानाल मातें ॥ १४२ ॥
१४२) अथवा तापानें
दूषित झालेलें तोंड दूधाला कडू विष म्हणतें, त्याप्रमाणें मनुष्य नसलेल्या मला
मनुष्य असें मानाल.
म्हणऊनि पुढती तूं धनंजया ।
झणें विसंबसी या अभिप्राया ।
जे इया स्थूलदृष्टी वायां ।
जाइजेल गा ॥ १४३ ॥
१४३) म्हणून अर्जुना,
पुनः तुला एकवार बजावतों कीं, तूं कदाचित् या सांगितलेल्या ( स्वरुपज्ञानाच्या )
अभिप्रायाला विसरशील, तर विसरुं नकोस. कारण या स्थूल दृष्टीनें मला पाहूं म्हटलें
तर, तें पाहणें व्यर्थ होईल.
पैं स्थूलदृष्टी देखती
मातें । तेचि न देखणें जाण निरुतें ।
जैसें स्वप्नींचेनि अमृतें
। अमरा नोहिजे ॥ १४४ ॥
१४४) ज्याप्रमाणें
स्वप्नांतील ( सेवन केलेल्या अमृतानें अमर होता येत नाहीं, ( कारण तें पिऊनहि न
प्यायल्याप्रमाणें आहें ) त्याप्रमाणें मी देहधारी आहें अशी बुद्धि ठेवून जें
माझ्याकडे पाहतात, त्यांचें तें पाहणें खरोखर न पाहण्यांत जमा आहे, असें समज.
एर्‍हवीं स्थूलदृष्टी मूढ ।
मातें जाणती कीर दृढ ।
परि तें जाणणेंचि जाणणेया
आड । रिगोनि ठाके ॥ १४५ ॥
१४५) एर्‍हवीं मी स्थूल
आहे, अशा दृष्टीनें माझ्याकडे पाहणारे जे मूर्ख लोक, ते आपल्या समजुतीप्रमाणें
खरोखरी पूर्णपणें जाणतात; परंतु त्यांचें तें जाणणेंच, माझ्या स्वरुपाच्या खर्‍या ज्ञानाच्या आड येते.
जैसा नक्षत्राचिया आभासा--।
साठीं घातु झाला तया हंसा ।
माजीं रत्नबुद्धीचिया आशा ।
रिगोनियां ॥ १४६ ॥
१४६) ज्याप्रमाणें
पाण्यातील नक्षत्रांच्या प्रतिबिंबाला पाहून तीं रत्नें आहेत, असा समजुतीनें
त्याविषयीं लोभ धरुन व पाण्यांत शिरुन ( ती खाण्याच्या आशेनें पाण्यांतील खडकावर चोंच आपटून ) जसा
एखाद्या हंसानें आपला घात करावा.
सांगे गंगा या बुद्धी मृगजळ
। ठाकोनि आलियाचें कवण फळ ।
काय सुरतरु म्हणोनि बाबुळ ।
सेविली करी ॥ १४७ ॥
१४७) अर्जुना, सांग, ही
गंगा आहे, अशा समजुतीनें मृगजळाजवळ येऊन पोहोचलों तर त्याचें फळ काय ? अथवा
कल्पवृक्ष म्हणून बाभळीचा आक्षय केला, तर ती बाभळ इच्छिलेले फळ देईल काय ?
हा निळ्याचा दुसरा । या
बुद्धी हातु घातला विखारा ।
कां रत्नें म्हणोनि गारा ।
वेंची जेवीं ॥ १४८ ॥
१४८) हा नील मण्यांचा
दोन पदरी हार आहे, या बुद्धीनें तो घेण्याकरितां सापाला उचलून घेण्यास तयार
व्हावें अथवा हीं रत्नें आहेत अशा समजुतीनें जशा गारगोट्या वेचाव्यात;
अथवा निधान हें प्रगटलें ।
म्हणोनि खदिरांगार खोळे भरिलें ।
कां साउलीं नेणतां घातलें ।
कुहां सिंहें ॥ १४९ ॥
१४९) किंवा द्रव्याचा
ठेवाच प्रकट झाला आहे, असें समजून खैराचे निखारे आपल्या पदरांत धरावेत अथवा ही
आपली पडछाया आहे, असें न समजतां सिंहानें विहिरींत उडी घालावी;
तेविं मी म्हणोनि प्रपंचीं
। जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्र्चयाची ।
तिहीं चंद्रासाठीं जेविं
जळींची । प्रतिमा धरिली ॥ १५० ॥
१५०) त्याप्रमाणें ज्यांनी मी परमात्मा देहधारी आहे, असा
आपल्या बुद्धिमध्यें कृतनिश्र्चय केला, त्यांनी खरा चंद्र
म्हणून पाण्यांतील चंद्राचे प्रतिबिंब घेतल्यासारखें आहे.
No comments:
Post a Comment