Shri Dnyaneshwari
मूळ श्लोक
अहं क्रतुरहं यज्ञः
स्वधाहमहमौषधम् ।
मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं
हुतम् ॥ १६ ॥
१६) (
वेदानेंसांगितलेलें विधान ) ऋतु, , ( त्यापासून निर्माण होणारा ) यज्ञ, स्वधा,
औषधि, मंत्र, तूप, अग्नि आणि आहुति मीच आहें.
तोचि जाणिवेचा उदयो जरी
होये । तरी मुदल वेदु मीचि आहें ।
आणि तों विधानातें जया विये
। तो ऋतुही मीचि ॥ २६५ ॥
२६५) त्याचा ज्ञानाचा
जर उदय होईल, तर मुळांत वेद मीच आहें आणि तो वेद जीं जीं कर्में करावयास सांगतो,
त्या कर्मांचें विधानरुप ऋतु ( यज्ञकर्म ) देखील मीच आहें ( असें लक्षांत येईल.
)
मग तया करमापासूनि बरवा ।
जो सांगोपांगु आघवा ।
यज्ञु प्रगटे पांडवा । तोही
मी गा ॥ २६६ ॥
२६६) मग वेदामध्यें
करावयास सांगतलेल्या त्या ऋतुरुप कर्मापासून जीं अंगें व उपांगें यांसहित सर्व
चांगली क्रिया होते, अर्जुना, तो क्रियारुप यज्ञहि मीच आहे.
स्वाहा मी स्वधा । सोमादि
औषधी विविधा ।
आज्य मी समिधा । मंत्रु मी
हवि ॥ २६७ ॥
२६७) स्वाहा ( देवांना
द्यावयाच्या आहुतीचें अन्न ) व स्वधा ( पितरांना द्यावयाच्या आहुतीचे अन्न ),
यज्ञाच्या कामी उपयोगांत येणार्‍या सोमादिक अनेक वनस्पति, ही मी आहें. यज्ञांत हवन
करण्याचें तूप व समिधा मीच आहें, यज्ञांत उच्छारावयाचे मंत्र व यज्ञाकरितां तयार
केलेलें द्रव्य, ही देखील मीच आहें.
होता मी हवन कीजे । तेथ
अग्नि तो स्वरुप माझें ।
आणिक हुतक जें जें । तेंहि
मीचि ॥ २६८ ॥
२६८) यज्ञकर्म
करण्याकरितां नेमलेला ब्राह्मण मी आहें. व ज्यांत हवन करतात तो अग्नि तर माझेंच
स्वरुप आहे. आणि हवन करण्याचें जें जें द्रव्य, तें देखील मीच आहें.
मूळ श्लोक
पिताहमस्य जगतो माता धाति
पितामहः ।
वेद्यं पवित्रोमोङ्कार
ऋक्साम यजुरेव च ॥ १७ ॥
१७) मी या जगाचा पिता,
माता, पालनकर्ता, पितामह आहे. श्रेयवस्तु, पवित्र वस्तु, ॐकार, ऋग्वेद, सामवेद,
यजुर्वेद हे सर्व मीच आहे.
पैं जयाचेनि अंगसंगें । इये
प्रकृतीस्तव अष्टांगे ।
जन्म पाविजत असे जगें । तो
पिता मी गा ॥ २६९ ॥
२६९) अरे अर्जुना,
ज्याच्या अंगसंगानें या अष्टांग प्रकृतीपासून जगाला जन्म प्राप्त होतो, तो जगाचा
पिता मी आहें.
अर्धनारीनटेश्र्वरीं । जो
तोचि पुरुष नारी ।
तेविं मी चराचरीं । माताही
होय ॥ २७० ॥
२७०) ज्याप्रमाणें
अर्धनारीनटेश्र्वराच्या स्वरुपांत जो पुरुष तोच स्त्री असतो, त्याप्रमाणें
चराचरांच्या बाबतींत माताहि मीच होतो;
आणि जाहालें जग जेथ राहे ।
जेणें जित वाढत आहे ।
तें मीचि वाचूनि नोहे । आन
निरुतें ॥ २७१ ॥
२७१) आणि उत्पन्न
झालेलें जग जेथें राहतें व ज्या योगानें जगाचे आयुष्य वाटत आहे, तें स्थान
माझ्यावाचून खरोखर दुसरें नाहीं.
इयें प्रकृतिपुरुषें दोन्ही
। उपजलीं जयाचिया अमनमनीं ।
तो पितामह त्रिभुवनीं ।
विश्र्वाचा मी ॥ २७२ ॥
२७२) प्रकृति व पुरुष
ही दोन्ही ज्याच्या मन ह्या उपाधीनें रहित असलेल्या, मूळ संकल्पांत उत्पन्न झाली,
तो त्रैलोक्यात विश्वाचा आजा मी आहे.
आणि आघवेयां जाणणेयांचिया
वाटा । जया गांवा येती गा सुभटा ।
जें वेदांचिया चोहटां ।
वेद्य जें म्हणिजे ॥ २७३ ॥
२७३) आणि अर्जुना, सर्व
ज्ञानरुपी वाटा ज्या गांवाला येऊन मिळतात व वेदाच्या चव्हाट्यावर ज्याला देव (
जाणण्याची मुख्य गोष्ट ) म्हणतात,
जेथ नानामतां बुझावणी जाहली
। एकमेकां शास्त्रांची अनोळखी फिटली ।
चुकलीं ज्ञानें जेथ मिळों
आलीं । जें पवित्र म्हणिजे ॥ २७४ ॥
२७४) आणि ज्या
परमात्मस्वरुपा ठिकाणी वेगवेगळ्या मतांमधील भेद नाहेंसा होतो व जेथे शास्त्राची
एकमेकात असलेली अनोळखी दूर होते, ( सर्व शास्त्रे एकाच परमात्म्याचें प्रतिपादन
करतात, असा शास्त्राचा एकमेकांशी परिचय होतो, ) च चुकलेल्या ज्ञानाची ज्या
परमात्मस्वरुपाच्या ठिकाणी एकमेकांशी भेट होते व ज्या परमात्मस्वरुपाल पवित्र
म्हणतात ( ते मी आहें ).
पैं ब्रह्मबीजा जाहला
अंकुरु । घोषध्वनीनादाकारु ।
तयांचें गा भुवन जो ॐकारु ।
तो ही मी गा ॥ २७५ ॥
२७५) ब्रह्मरुपी बीजाला
फुटलेला जो अंकुर व घोष ( परा )) , ध्वनि ( पश्यन्ती ), नाद ( मध्यमा ), आकार (
वैखरी ) यांचें मंदिर असा जो ॐकार , तो मी आहे.
जया ॐकाराचिये कुशी ।
अक्षरें होती अउमकारेंसी ।
जिये उपजत वेदेंसीं । उठलीं
तिन्हीं ॥ २७६ ॥
२७६) ज्या ॐकाराच्या
पोटांत अ, उ, म् अशी अक्षरें होती व तो उपजतांक्षणीच तिन्ही वेदांना घेऊन प्रकट
झाली;
म्हणोनि ऋग्यजुःसामु । हे
तिन्ही म्हणे मी आत्मारामु ।
एवं मीचि कुलक्रमु ।
शब्दब्रह्माचा ॥ २७७ ॥
२७७) म्हणून ऋग्वेद ,
यजुर्वेद, सामवेद हे तिन्ही वेद मीच आहे. असें आत्माराम ( श्रीकृष्ण ) म्हणाले.
मूळ श्लोक
गतिर्भर्ता प्रभः साक्षी निवासः शरणं सुहृत् ।
प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम् ॥ १८ ॥
१८) ( प्रकृतीचें ) विश्रांतीस्थान, भर्ता (
पोषण करणारा ), ( जगाचा ) नाथ, साक्षी, निवासस्थान, शरण जाण्यास योग्य ठिकाण, (
जगाचा ) सुहृद्, जगाची उत्पत्ति, प्रलय, स्थिति, निधान ( राहण्याचे स्थान ) आणि
त्याचें अविनाशी कारण ( हें सर्व मी ) आहे.
हें चराचर आघवें । जिये प्रकृती आंत सांठवे ।
ते शिणली जेथ विसवे । ते परमगती मी ॥ २७८ ॥
२७८) हें स्थावरजंगमात्मक सर्व जग (
महाप्रलयकाळीं ) ज्या मायेच्या पोटांत सांठते, ती माया श्रम पावली असतां, ज्या
ठिकाणीं विश्रांती घेते ती परम गति मीच आहें.
आणि जयाचेनि प्रकृति जिये । जेणें अधिष्ठिली
विश्र्व विये ।
जो घेऊनि प्रकृती इये । गुणातें भोगी ॥ २७९ ॥
२७९) आणि ज्याच्या योगानें प्रकृति जगते,
ज्यानें तिचा ( प्रकृतिचा ) अंगीकार केला असतां ती जगाला प्रसवते आणि जो ह्या
प्रकृतीशीं तादात्म्य करुन गुणांचा ( सत्वरजतमांचा ) भोग घेतो,
तो विश्र्वश्रियेचा भर्ता । मीचि गा पंडुसुता ।
मी गोसावी समस्ता । त्रैलोक्याचा ॥ २८० ॥
२८०) अरे अर्जुना, तो विश्वलक्ष्मीचा नवरा
मीच आहें; या सर्व त्रैलोक्याचा धनी मी आहें.
आकाशें सर्वत्र वसावें । वायूनें नावभरी उगें
नसावें ।
पावकें दहावें । वर्षावें जळें ॥ २८१ ॥
२८१) आकाशानें सर्वत्र ठिकाणीं राहावें, वार्‍यानें क्षणभर
देखील स्वस्थ राहूं नये, अग्नीनें जाळण्याचें काम करावें
आणि पाणयानें वर्षाव करावा;
पर्वतीं बैसका न संडावी । समुद्रीं रेखा
नोलांडावी ।
पृथ्विया भूतें वाहावीं । हे आज्ञा माझी ॥ २८२ ॥
२८२) डोंगरांनीं आपलें आसन सोडूं नये,
समुद्रांनीं आपली मर्यादा उल्लंघन करुं नये. पृथ्वीनें सर्व प्राण्यांचा भार
व्हावा. हे सर्व माझ्या आज्ञेने चालले आहे.
म्यां बोलाविल्या वेदु बोले । म्यां चालविल्या
सूर्यु चाले ।
म्यां हालविल्या प्राणु हाले । जो जगातें चाळिता
॥ २८३ ॥
२८३) मी बोलण्यानें वेद बोलतो; मी चालण्यानें
सूर्य चालतो; मी हालवल्यानें जगाचा प्रवर्तक प्राण आपलें काम करुं शकतो.
मियांचि नियमिलासांता । काळु ग्रासतसे भूतां ।
इयें म्हणियागतें पंडुसता। सकळें जयाचीं ॥ २८४ ॥
२८४) मी नियम घालून दिल्या कारणानेच मृत्यु
हा प्राण्यांचा ग्रास करतो व अर्जुना, हीं सर्व ज्याच्या आज्ञेप्रमाणें वागणारी
आहेत,
ऐसा जो समर्थु । तो मी जगाचा नाथु ।
आणि गगनाऐसा साक्षिभूतु । तोहि मीचि ॥ २८५ ॥
२८५) असा जो सर्व शक्तिमान् या जगाचा मालक तो
मी आहे; आणि आकाशासारखा सर्वांत मिसळून उदासीन असणारा, तो देखील मीच आहें.
इहीं नामरुपीं आघवा । जो भरला असे पांडवा ।
आणि नामरुपांहि वोल्हावा । आपणचि जो ॥ २८६ ॥
२८६) या नामरुपानें जो सर्व व्यापून राहिलेला
आहे आणि अर्जुना, नामरुप यांना जो आपण स्वतःच आधार आहे,
जैसे जळाचे कल्लोळ । आणि कल्लोळीं आथी जळ ।
ऐसेनि वसवीतसे सकळ । तो निवासु मी ॥ २८७ ॥
२८७) पाण्याच्या जशा लाटा होतात आणि लाटांत
जसें पाणी असतें, याप्रमाणें जेथे सर्व जगाची रचना केली जातें, तें जगाचें
राहण्याचें ठिकाण मीच आहें,
जो मज होय अनन्य शरण । त्याचें निवारीं मी जन्म
मरण ।
यालागीं शरणागता शरण्य । मीचि एकु ॥ २८८ ॥
२८८) जो मला एकनिष्ठपणानें शरण येतो, त्याचे
जन्म व मरण मी दूर करतो; एवढ्याकरितां शरण आलेल्यांना शरण येण्यास योग्य असा मीच
एक आहे.
मीचि एक अनेकपणें । वेगळालेनि प्रकृतिगुणें ।
जीत जगाचेनि प्राणें । वर्तत असें ॥ २८९ ॥
२८९) मी एक असून अनेक स्वरुपें धारण करुन,
प्राण्यांच्या वेगवेगळ्या स्वभावधर्माप्रमाणें जिवंत असलेले जें जग, त्याच्या
प्राणाच्या रुपानें वागतों.
जैसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां । भलतेथ बिंब सविता
।
तैसा ब्रह्मादि सर्वां भूतां । सुहृद तो मी ॥ २९०
॥
२९०) ज्याप्रमाणें सूर्य हा हें डबकें, हा
समुद्र, असा भेद न पाहतां वाटेल तेथे प्रतिबिंबित होतो ( त्याप्रमाणे हा
ब्रह्मदेव, हा कीटकआहे, असा भेद न करतां मोबदल्याची अपेक्षा न करतां ) ब्रह्मादि
सर्व भूतांवर सारखा उपकार करणारा तो मीच आहे.
मीचि गा पांडवा । या त्रिभुवनासि बोलावा ।
सृष्टिक्षयप्रभावा । मूळ तें मी ॥ २९१ ॥
२९१) अर्जुना, या त्रैलोक्याचें जीवन मीच
आहें सृष्टीच्या नाशाला व उत्पत्तीलाही जें कारण, तें मीच आहें.
बीज शाखातें प्रसवे । मग तें रुखपण बीजीं सामावे
।
तैसे संकल्पें होय आघवें । पाठीं संकल्पीं मिळे ॥
२९२ ॥
२९२) बीजापासून फांद्या उत्पन्न होतात व मग
तें सर्व वृक्षत्व ज्याप्रमाणें त्या बीजामध्येंच लीन होतें, त्याप्रमाणें
संकल्पाच्या योगानें सर्वांची उत्पत्ती होते. आणि नंतर सर्व संकल्पांतच नाहीसें
होते.
ऐसें जगाचें बीज जो संकल्पु । अव्यक्त वासनारुपु
।
तया कल्पांतीं जेथ निक्षेपु । होय तें मी ॥ २९३ ॥
२९३) याप्रमाणें जगाचें मूळ बीज जो संकल्प,
जो सूक्ष्म वासनारुप असतो; तो संकल्प कल्पाच्या अंती जेथें सूक्ष्म रुपानें राहतो,
तें ( स्थान ) मीच आहे.
इयें नामरुपें लोटती । वर्णव्यक्ती आटती ।
जातींचे भेद फिटती । जैं आकाश नाहीं ॥ २९४ ॥
२९४) हीं नामरुपें जेव्हा नाहींशी होतात वर्ण
व व्यक्ति आटून जातात, जातीचे निरनिराळे प्रकार नाहींसे होतात आणि जेव्हां आकाशहि
नाहीसें होतें, ( तात्पर्य जेव्हां हा सर्व जगदाकार नाहींसा होतो ),
तैं संकल्पु वासनासंस्कार । माघौतें रचावया आकार
।
जेथ राहोनि असती अमर । तें निधान मी ॥ २९५ ॥
२९५) त्या वेळी वासनारुप संकल्पाचे संस्कार
हे पुन्हां जगदाकार रचण्याकरितां जेथें अमर होऊन असतात, तें ठिकाण मी आहे.
मूळ श्लोक
तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च ।
अमृतं चैव मृत्युश्र्च सदसच्चहमर्जुन ॥ १९ ॥
१९) हे अर्जुना, ( सूर्याच्या रुपाने ) मी
उष्णता देतों; पाणी शोषून घेतों व मीच ( पुन्हां ) पाऊस पाडतों. अमर वस्तु, मृत्यु
तसेंच सत्–असत् सर्व मीच आहें.
मी सूर्याचेनि वेषें । तपें तैं हें शोषे ।
पाठीं
इंद्र होऊनि वर्षें । तैं पुढती भरे ॥ २९६ ॥
२९६) मी सूर्याच्या रुपाने प्रकाशतो,
त्यावेळेला हे सर्व आटून जातें आणि मागाहून मीच इंद्र बनून ज्या वेळेला पाऊस
पाडतों, त्या वेळीं पुन्हां आबादानी होते.
अग्नि काष्ठें खाये । तें काष्ठचि अग्नि होये ।
तैसें मरतें मारितें पाहें । स्वरुप माझें ॥ २९७
॥
२९७) अग्नि लांकडें खातो, तेव्हां लांकडेंच
अग्नि बनतात, त्याप्रमाणें मरणारे व मारणारे हे दोन्ही माझी स्वरुपें आहेत, असे
समज.
यालागीं मृत्यूचां भागीं जें जें । तेंही पै रुप
माझें ।
आणि न मरतें तंव सहजें । अविनाशु मी ॥ २९८ ॥
२९८) याकरितां मृत्युनें घेरलेलें जें जें
आहे., तें देखील माझेंच रुप आहे आणि त्याचप्रमाणें न मरणारें जें अविनाश, तें तर
मी आहेच आहें.
आतां बहु बोलोनी सांगावें । तें एकिहेळा घे पां
आघवें ।
सतासतही जाणावें । मीचि पैं गा ॥ २९९ ॥
२९९) आतां फार बोलून जें सांगावयाचें तें
सर्व एकदाच सांगतों. लक्षांत ठेव; तर विनाशी व अविनाशी म्हणून जे पदार्थ आहेत तें
मीच आहें, असें समज.
म्हणोनि अर्जुना मी नसें । ऐसा कवणु ठाव असे ।
परि प्राणियांचें दैव कैसे । जे न देखती मातें ॥
३०० ॥
३००) म्हणून अर्जुना, जेथें मी नाहीं, असें
कोणतें ठिकाण आहे ? परंतु या प्राण्यांचें दुर्दैव कसें आहे ते पाहा. मी
सर्वव्यापी असूनहि, ते मला कोठेंहि पाहात नाहींत.
तरंग पाणियेंविण सुकती । रश्मि वातीविण न देखती ।
तैसे मीचि ते मी नव्हती । विस्मो देखें ॥ ३०१ ॥
३०१) लाटा या ( जलरुप ) असून ( त्या )
जलाशिवाय ( वृक्षादिकांप्रमाणें ) सुकून जाव्यात, तसेंच प्रकाशरुप जीं सूर्यकिरणें
त्यांना दिव्याशिवाय दिसूं नये, त्याप्रमाणें सर्व प्राणी मद्रूपच असून, त्यांना
आपण भगवद्रूप आहोंत असें वाटत नाही, हे केवढें आश्र्चर्य आहे पाहा !
हें आंतबाहेर मियां कोंदलें । जग निखिल माझेंचि
वोतिलें ।
कीं कैसें कर्म तयां आलें । जे मीचि नाहीं म्हणती
॥ ३०२ ॥
३०२) हें सर्व जग आंतबाहेर माझ्याच रुपानें
कोंदून भरलें आहे. जग हें केवळ माझेंच ओतलेलें आहे; परंतु प्राण्यांचें कर्म
त्यांच्यावर कसें ओढवलें आहे की, ते मीच ( देवच ) नाही असें म्हणतात.
परि अमृताकुहां पडिजे । कां आपण यातें कडिये
काढिजे ।
ऐसें आथी काय कीजे । अप्राप्तासि ॥ ३०३ ॥
३०३) परंतु अमृताच्या आडांत पडावें आणि आपण
आपल्याला काठावर कां काढावें ? परंतु तें ज्याला अप्राप्य आहे अशाला असेंच होते
त्याला काय करावें ?
ग्रासा एका अन्नासाठीं । अंधु धांवताहे किरीटी ।
आडळला चितामणि पायें लोटी । आंधळेपणें ॥ ३०४ ॥
३०४) अर्जुना, एका घांसभर अन्नाकरितां एक
आंधळा रस्त्याने धांवत असतां चिंतामणि रत्नाला ठेंच लागून अडखळला; ( पण ) तो आंधळा
होता, म्हणून त्यानें तो चिंतामणि लाथेनें उडविला.
तैसे ज्ञान जें सांडूनि जाये । तैं ऐसी हे दशा
आहे ।
म्हणोनि कीजे तें केलें नोहे । ज्ञानेंविण ॥ ३०५
॥
३०५) त्याप्रमाणें जेव्हां जीवाला ज्ञान
सोडून जातें, त्यावेळी जीवाची वरील आंधळ्यासारखी अवस्था होते. म्हणून जें कांहीं
ज्ञानाशिवाय करावें, तें केल्यासारखें होत नाही.
आंधळेया गरुडाचें पांख आहाती । ते कवण उपेगा जाती
।
तैसे सत्कर्माचे उपखे ठाती । ज्ञानेंवीण ॥ ३०६ ॥
३०६) आंधळ्याला जरी गरुडाचे पंख असले, तरी त्याला
ते कोणत्या उपयोगाला पडतील ? त्याप्रमाणें ज्ञानाशिवाय
सत्कर्माचरणाचे श्रम
केले असतां व्यर्थ जातात.
No comments:
Post a Comment