Shri Dnyaneshwari
मूळ श्लोक
अहमात्मा गुडाकेश
सर्वभूताशयस्थितः ।
अहमादिश्च मध्यं च
भूतानामन्त एव च ॥ २० ॥
२०) हे अर्जुना, मी सर्व
भूतांच्या अंतःकरणामध्यें असलेला आत्मा आहे. मीच सर्व भूतांचा आदि, मध्य व अंतहि
आहें.
आइकें कुटिलालकमस्तका ।
धनुर्वेदत्र्यंबका ।
मी आत्मा असें ऐकैका ।
भूतमात्राचां ठायीं ॥ २१५ ॥
२१५) मस्तकावर कुरळे
केस शोभणार्‍या व धुनुर्विद्येंत शंकरासारख्या अर्जुना, ऐक प्रत्येक
प्राणिमात्राच्या ठिकाणी जो आत्मा आहे, तो मी आहे.
आंतुलीकडे मीचि यांचां
अंतःकरणीं । भूताबाहेरी माझीच गंवसणी ।
आदि मी निर्वाणीं । मध्यही
मीचि ॥ २१६ ॥
२१६) आंतल्या बाजूनें
मीच यांच्या अंतःकरणांत आहें, भूतांच्या बाहेरहि माझेंच आवरण आहे. प्रारंभी व शेवटीं
मी आहे आणि मध्यंतरी देखील मीच आहें.
जैसें मेघां या तळीं वरी ।
एक आकाशचि आंत बाहेरी ।
आणि आकाशींचि जाले अवधारीं
। असणेंही आकाशीं ॥ २१७ ॥
२१७) ज्याप्रमाणें या
मेघांना खालीं, वर, आंत, बाहेर सर्वत्र एक आकाशच आहे; आणि ऐक: ते मेघ आकाशांतच
उत्पन्न झालेले आहेत आणि ते राहतातहि आकाशांतच.
पाठीं लया जे वेळीं जाती ।
ते वेळीं आकाशचि होऊनि ठाती ।
तेवीं आदि स्थिती अंतगती ।
भूतांसि मी ॥ २१८ ॥
२१८) शेवटीं ज्या
वेळेला त्यांचा लय होतो, त्या वेळेला ते आकाशारुप होऊन राहतात. त्याप्रमाणें
प्राण्यांच्या उत्पत्तीला, राहण्याला आणि नाशाला मीच आश्रय आहे.
ऐसें बहुवस आणि व्यापकपण ।
माझें विभूतियोगें जाण ।
तरी जीवचि करुनि श्रवण ।
आइकोनि आइक ॥ २१९ ॥
२१९) असें हें माझें
अनेकत्व व व्यापकत्व तूं विभूतियोगानें जाण. तर आतां जीवच ( अंतःकरण ) कानरुप करन
ऐकलेलेंच ऐक.
याहीवरी त्या विभूती ।
सांगणें ठेलें तुजप्रती ।
सांगेन म्हणितलें तुज
प्रीती । त्या प्रधाना आइकें ॥ २२० ॥
२२०) माझें व्यापक
स्वरुप सांगितल्यावरहि तुला माझ्या विभूति कांहीं निराळ्या सांगावयाच्या राहिल्या
आहेत काय ? परंतु तुला प्रेमानें सांगतों म्हणून म्हटलें, तर आतां तुला मुख्य
मुख्य विभूति सांगतों; त्या ऐक.
आदित्यानाममहं
विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् ।
मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं
शशी ॥ २१ ॥
( बारा )
आदित्यांमध्यें मी विष्णु आहे. प्रकाशमान पदार्थांमध्ये मी किरणवान रवि आहें , मरुद्
गणांपैकीं मरीचि मी आहें, नक्षत्रांमध्यें, चंद्र मी आहें.
हें बोलोनि तो कृपावंतु ।
म्हणे विष्णु मी आदित्याआंतु ।
रवी मी रश्मिवंतु ।
सुप्रभांमाजीं ॥ २२१ ॥
२२१) हें बोलून तो
कृपाळू म्हणाला, आदित्य नावाच्या बारा देवतांत विष्णू नांवाची देवता माझी विभुति
आहे व चंगल्या तेजस्वीपदार्थांमध्यें किरणें असलेला सूर्य माझी विभूति आहे.
मरिद् गणांचां वर्गी ।
मरीचि म्हणे मी शार्ङ्गी ।
चंद्र मी गगनरंगीं ।
तारांमाजीं ॥ २२२ ॥
२२२) मरुद्गणांच्या (
एकूणपन्नास ) प्रकारांत मरीचि ही माझी विभूति आहे. असें शार्ङ्गधर श्रीकृष्ण
म्हणाले. आकाशरुपी रंगणांतील नक्षत्रांमध्यें चंद्र ही माझी विभूति आहे.
वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः ।
इंद्रियाणां मनश्चास्मि
भूतानामस्मि चेतना ॥ २२ ॥
२२) वेदांमध्ये सामवेद
मी आहे, देवांमध्ये इंद्र मी आहें, इंद्रियांमध्यें मन मी आहें, आणि भूतांच्या
ठिकाणीं चेतना मी आहें.
वेदाआंतु सामवेदु । तो मी
म्हणे गोविंदु ।
देवांमाजी मरुद्बंधु ।
महेन्द्र तो मी ॥ २२३ ॥
२२३) ऋगवेदादि चार
वेदांमध्यें सामवेद हा माझी विभूति आहे, असें गोविंद म्हणाला व देवांमध्यें
मरुद्गणांचा भाऊ महेंद्र तो मी आहे.
इंद्रियांआंतु अकरावें । मन
तें मी हें जाणावें ।
भूतांमाजी स्वभावें । चेतना
ते मी ॥ २२४ ॥
२२४) इंद्रियांमध्यें
अकरावें असणारें जें मन, ती माझी विभूति आहें, असें समज व सर्व प्राण्यांमध्ये
स्वाभाविक असलेली जी चेतना ती माझी विभूति आहे.
रुद्राणां शंकरश्चास्मि
वित्तेशो यक्षरक्षसाम् ।
वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः
शिखरिणामहम् ॥ २३ ॥
२३) ( अकरा )
रुद्रांमध्यें शंकर मी आहे, यक्ष राक्षसांमध्यें कुबेर मी आहें, ( आठ ) वसूंमध्यें
अग्नि मी आहें आणि पर्वतांमध्यें मेरु मी आहें.
अशेपांही रुद्रांमाझारीं ।
शंकर जो मदनारी ।
तो मी येथ न धरीं । भ्रांति
कांहीं ॥ २२५ ॥
२२५) सगळ्या
रुद्रांमध्यें कामाचा शत्रू जो शंकर, ती माझी विभूति आहे, याविषयीं कांहीं शंका
ठेवूं नकोस.
यक्षरक्षोगणांआंतु । शंभूचा
सखा जो धनवंतु ।
तो कुबेरु मी हे अनंतु ।
म्हणता जाहला ॥ २२६ ॥
२२६) यक्ष-राक्षसांच्या
समुदायांमध्यें शंकराचा परम मित्र असलेला जो धनवान कुबेर, ती माझी विभुति आहे,
असें श्रीकृष्ण म्हणाला.
मग आठांही वसूंमाझारीं ।
पावकु तो मी अवधारीं ।
शिखराथिलियां सर्वोपरी ।
मेरु तो मी ॥ २२७ ॥
२२७) मग आठ वसूंमध्यें
जो अग्नि ती माझी विभूति आहे, असें समज. मोठालीं शिखरें असलेल्या पर्वतांत
सर्वांपेक्षा उंच असणारा जो मेरु पर्वत, ती माझी विभूति आहे.
पुरोधसां च मुख्यं मां
विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् ।
सेनानीनामहं स्कन्दः
सरसामस्मि सागरः ॥ २४ ॥
२४) हे पार्था,
पुरोहितांमध्यें मुख्य जो बृहस्पति, तो मी आहें असें जाण. सेनानायकांमध्यें
कार्तिकेय मी आहें, जलाशयांमध्यें सागर मी आहें,
महर्षीणां भृगुरहं
गिरामस्म्येकमक्षरम् ।
यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि
स्थावराणां हिमालयः ॥ २५ ॥
२५) महर्षींमध्ये भृगु
मी आहें, वाणींमध्ये एकाक्षर ( ॐ ) मी आहें, यज्ञांमध्यें जपयज्ञ मी आहें, स्थावर
पदार्थांमध्यें हिमालय मी आहें.
जो स्वर्गसिंहासना सावावो ।
सर्वज्ञते आदीचा ठावो ।
तो पुरोहितांमाजीं रावो ।
बृहस्पती मी ॥ २२८ ॥
२२८) जो स्वर्गाच्या
राज्याला साहाय्य करणारा आहे आणि जो सर्वज्ञतेमध्यें अग्रगण्य आहे, असा जो
कुलोपाध्यायांमध्यें श्रेष्ठ असलेला बृहस्पति तो माझी विभुति आहे.
त्रिभुवनींचिया सेनापतीं- ।
आंत स्कंदु तो मी महामती ।
जो हरवीर्यें अग्निसंगती ।
कृतिकाआंतु जाहला ॥ २२९ ॥
२२९) हे बुद्धिमान्
अर्जुना, शंकराच्या वीर्यापासून अग्नीच्या संगतीनें कृतिकांच्या ठिकाणीं उत्पन्न
झालेला जो कार्तिकस्वामी, तो त्रिभूवनांतील सेनापतीमध्यें माझी विभूति आहे.
सकळिकां सरोवरांसी । माझारि
समुद्र तो मी जळराशी ।
महर्षीआंतु तपोराशी । भृगु
तो मी ॥ २३० ॥
२३०) सर्व
जलाशयांमध्यें पाण्याचा मोठा सांठा असणारा जो समुद्र, तो माझी विभुति आहें आणि
महर्षींमध्ये तपाचा राशी जो भृगु, तो माझी विभुति आहे.
अशेषाही वाचा- । आंतु नटनाच
सत्याचा ।
तें अक्षर एक मी वैकुंठींचा
। वेल्हाळु म्हणे ॥ २३१ ॥
२३१) सर्व वाणींमध्यें
ज्या अक्षरांत सत्याचा उत्कर्ष असतो, तें एक अक्षर ( ॐ ) मी आहें, असें
वैकुंठप्रिय श्रीकृष्ण म्हणाला.
समस्तांही यज्ञांचां पैकीं
। जपयज्ञु तो मी ये लोकीं ।
जो कर्मत्यागें प्रणवादिकीं
। निफजविजे ॥ २३२ ॥
२३२) या
मृत्युलोकामध्यें कर्माच्या त्यागांत ॐकारादिकांच्या योगानें ज्यास उत्पन्न करतात,
तो जपरुप यज्ञ सर्व यज्ञांमध्यें माझी विभूति आहे.
नामजपयज्ञु तो परम । बांधू
न शके स्नानादि कर्म ।
नामें पावन धर्माधर्म । नाम
परब्रह्म वेदार्थें ॥ २३३ ॥
२३३) नामजपयज्ञ हा
श्रेष्ठ आहे. यास स्नानादि कर्मे अडकवू शकत नाहींत. ( स्नानादि कर्मांवाचून नाम
घेतलें तरी चालतें ) नामानें धर्म व अधर्म पवित्र होतात आणि वेदाच्या अर्थाने नाम
हें परब्रह्म आहे.
स्थावरां गिरिवरां आंतु ।
पुण्यपुंज जो हिमवंतु ।
तो मी म्हणे कांतु ।
लक्ष्मीयेचा ॥ २३४ ॥
२३४) अचल असलेल्या मोठ्या पर्वतांत पुण्याचा केवळ
राशि जो हिमालय, तो माझी विभूति, असें लक्ष्मीचे पति
म्हणाले.
No comments:
Post a Comment