Shri Dnyaneshwari Adhyay 4 Part 4
तैसा समस्तां यां भजनां । मी साक्षिभूतु पैं अर्जुना ।
एथ प्रतिफळे भावना । आपुलाली ॥ ७६ ॥
७६) त्याप्रमाणें अर्जुना, या सर्व उपासनांचा मी केवळ
साक्षी आहें. येथें ज्याच्या त्याच्या भावनेला अनुसरुन फलाची प्राप्ति होते.
आतां याचिपरी जाण । चार्‍ही आहेती हे वर्ण ।
सृजिले म्यां गुण-। कर्मभागें ॥ ७७ ॥
७७) आतां याचप्रमाणें तूं असें लक्षांत घे कीं, ब्राह्मणादि
जे चार वर्ण आहेत, ते मी गुण व कर्म यांच्या विभागांच्या अनुरोधानें उत्पन्न केले
आहेत.
जे प्रकृतीचेनि आधारें । गुणाचेनि व्यभिचारें ।
कर्में तदनुसारें । विवंचिली ॥ ७८ ॥
७८) कारण कीं, निरनिराळें स्वधर्म व गुण यांच्या धोरणानें (
त्या चारी वर्णांच्या ) कर्मांची मी योजना केलीआहे.
एथ एकचि हे धनुष्यपाणी । परी जाहले गा चहूं वर्णीं ।
ऐसी गुणकर्मीं कडसणी । केली सहजें ॥ ७९ ॥
७९) अर्जुना, हे सर्व लोक वस्तुतः एकच खरे; परंतु चार
वर्णांत त्यांची विभागणी झाली. याप्रमाणें ही निवड स्वभावतः गुणकर्मांमुळें केलेली
आहे.
म्हणोनि आईकें पार्था । हे वर्णभेदसंस्था ।
मी कर्ता नव्हे सर्वथा । याचिलागीं ॥ ८० ॥
८०) म्हणून अर्जुना, ऐक. ही वर्णभेदाची व्यवस्था अशी
असल्यामुळे तिचा कर्ता मी मुळींच नाहीं.
हें मजचिस्तव जाहलें । परी म्यां नाही केलें ।
ऐसें जेणें जाणितलें । तो सुटला गा ॥ ८१ ॥
८१) ही व्यवस्था माझ्यामुळेंच रुढ झाली आहे, परंतु ही मी
केलेली नाहीं; अरें अर्जुना, हें ज्यानें तत्त्वतः ओळखलें, तो ( कर्मबंधनापासून )
मुक्त झाला.
मागील मुमुक्षु जे होते । तिहीं ऐशियाचि जाणोनि मातें ।
कर्में केलीं समस्तें । धनुर्धरा ॥ ८२ ॥
८२) अर्जुना, पूर्वीं जे मुमुक्षु होऊनि गेले, त्यांनीं मला
असाच आहे, हें जाणून सर्व कर्मांचें आचरण केलें,
परि तें बीजें जैसीं दग्धलीं । नुगवतीचि पेरिलीं ।
तैशीं कर्मेंचि परि तयां जाहलीं । मोक्षहेतु ॥ ८३ ॥
८३) परंतु भाजलेलें बीं जरी पेरलें, तरी उगवत नाहीं; त्याप्रमाणें
तीं कर्में खरीं; परंतु त्याना कर्मबंधांतून सोडविण्याला तींच कारण झालीं.
एथ आणिकही एक अर्जुना । हे कर्माकर्मविवंचना ।
आपुलिये चाडे सज्ञाना । योग्य नव्हे ॥ ८४ ॥
८४) या बाबतींत अर्जुना, आणखी एक गोष्ट महत्वाची आहे. हा
कर्माकर्माचा विचार जाणत्या पुरुषालादेखील आपल्या बुद्धीनें करतां येईल, असा
नाहीं.
कर्म म्हणिजे तें कवण । अथवा अकर्मा काय लक्षण ।
ऐसें विचारितां विचक्षण । गुंफोनि ठेले ॥ ८५ ॥
८५) कर्म कशाला म्हणावें, अथवा अकर्माचें लक्षण काय याचा
विचार करतां करतां चिकित्सकहि घोटाळ्यांत पडतात.
जैसें कां कुडें नाणें । खर्‍याचेनि सारखेपणें ।
डोळ्याचेंहि देखणें । संशयीं घाली ॥ ८६ ॥
८६) ज्याप्रमाणें खोटें नाणें हुबेहूब खर्‍या सारखेंच दिसत
असल्यामुळें परीक्षकांच्याहि नजरेला संशयांत घालतें;
तैसें नैष्कर्म्यतेचेनि भ्रमें । गिंवसिजत आहाती कर्में ।
जे दुजी सृष्टि मनोधर्में । करुं शकती ॥ ८७ ॥
८७) त्याप्रमाणें केवळ मनाच्या संकल्पानें प्रतिसृष्टि
उत्पन्न करण्याचें सामर्थ्य अंगीं असलेले ( पुरुषदेखील ) आम्ही नैष्कर्म्य स्थितीस
पोहोचलेलों आहों या भ्रमामुळें कर्माच्या पाशांत सापडतात.
वांचूनि मूर्खाची गोठी कायसी । एथ मोहले गा क्रांतदर्शी ।
म्हणोनि आतां तेचि परियेसीं । सांगेन तुज ॥ ८८ ॥
८८) या बाबतींत चांगलेचांगले दूरदर्शीदेखील मूढ बनतात,
तेथें बिचार्‍या मूर्खांची कथा काय ? म्हणून आतां तीच गोष्ट ( कर्माकर्मविवेक )
तुला सांगतों. ऐक.
तरी कर्म म्हणिजे स्वभावें । जेणे विश्र्वाकारु संभवे ।
तें सम्यक आधीं जाणावें । लागे एथ ॥ ८९ ॥
८९) तर ज्याच्या योगानें स्वभावतः ( आपोआप ) हें विश्व
आकाराला येतें, त्याला कर्म म्हणतात; या ठिकाणीं त्याच कर्माचे यथार्थ ज्ञान
पहिल्यानें करुन घेतलें पाहिजे.
मग वर्णाश्रमासि उचित । जें विशेष कर्म विहित ।
तेंही वोळकावें निश्र्चित । उपयोगेंसीं ॥ ९० ॥
९०) मग वर्ण व आश्रम यांना जे कर्म विशेष योग्य म्हणून (
वेदांत ) सांगितलें आहे, त्याचीदेखील त्याच्या उपयुक्ततेसह चांगली ओळख करुन घेतली
पाहिजे.
पाठीं जे निषिद्ध म्हणिपे । तेंही बुझावें स्वरुपें ।
येतुलेनि येथ कांहीं न गुंफे । आपैसेंचि ॥ ९१ ॥
९१) त्यानंतर ज्याला निषिद्ध ( कर्म ) म्हणतात त्यांचेहि
स्वरुप ओळखणें जरुर आहे. या ठिकाणीं एवढें झालें म्हणजे ( मनुष्य ) मग सहजच कर्म
करीत असला तरी त्यांत गुंतला ( कर्मानें बद्ध होत ) नाहीं.
एर्‍हवीं जग हे कर्माधीन । ऐसी याची व्याप्ती गहन ।
परि तें असो आइकें चिन्ह । प्राप्ताचें गा ॥ ९२ ॥
९२) एर्‍हवीं हें सर्व जग कर्माच्या अधीन आहे, असा याचा (
या कर्माचा ) विस्तार दुर्बोध आहे, पण अर्जुना, ते राहूं दे, आता कृतकृत्य पुरुषाचें
लक्षण ऐक.
जो सकळकर्मीं वर्ततां । देखे आपुली नैष्कर्म्यता ।
कर्मसंगें निराशता । फळाचिया ॥ ९३ ॥
९३) सर्व कर्मांचें आचरण करीत असतांहि आपण ( खरोखर ) कर्म
करीत नाहीं, हें जो जाणतो व कर्माबरोबर ( कर्म करीत असतां ) त्यांच्या फलाची आशा
जो धरीत नाहीं;
आणि कर्तव्यतेलागीं । जया दुसरें नाहीं जगीं ।
ऐसिया नैष्कर्म्यता तरी चांगी । बोधला असे ॥ ९४ ॥
९४) आणि कर्तव्य करण्याला जगांत ( आपल्याखेरीज )
दुसरेपणानें कांहींच नाहीं अशा नैष्यकर्म्यतेचा चांगला बोध ज्याला झालेला असतो,
परि क्रियाकलापु आघवा । आचरतु दिसे बरवा ।
तरी तो इहीं चिन्हीं जाणावा । ज्ञानिया गा ॥ ९५ ॥
९५) तरी जो कर्मसमुदायाचें उत्तम प्रकारें आचरण करतांना
दिसतो, तोच या लक्षणांवरुन ज्ञानी आहे असें जाणावें.
जैसा कां जळापाशीं ठाके । तो जरी आपणपें जळामाजिं देखे ।
तरी तो निभ्रांत वोळखे । म्हणे मी वेगळा आहें ॥ ९६ ॥
९६) ज्याप्रमाणें जो पाण्यापाशीं उभा राहिलेला असतो, जरी
आपण तो पाण्यांत आहों, असें पाहात असतो, तरी त्याला निःसंशय खरें ज्ञान असतें कीं,
आपण वेगळें आहों ( पाण्यांत नाहीं. )
अथवा नावे हन जो रिगे । तो थडियेचे रुख जातां देखे वेगें ।
तेचि साचोकारें जों पाहों लागे । तंव रुख म्हणे अचळ ॥ ९७ ॥
९७) अथवा जो नावेंत बसून जातो, त्याला किनार्‍यावरचीं झाडें
भरभर चाललीं आहेत असें दिसतें; पण वस्तुस्थिति जेव्हां तो पाहूं लागतो, तेव्हा ती
झाडे स्थिर आहेत, असें तो म्हणतो.
तैसें सर्व कर्मीं असणे । तें फुडें मानूनि वायाणें ।
मग आपणपें जो जाणे । नैष्कर्म्यु ऐसा ॥ ९८ ॥
९८) त्याप्रमाणें, तो सर्व कर्माचें आचरण करीत असतो; पण तें
कर्माचरण उघड उघड केवळ आभासात्मक आहे, असें मानून मग आपण कर्मरहित आहों, हें तो
जाणतो.
आणि उदोअस्ताचेनि प्रमाणें । जैसें न चलतां सूर्याचें
चालणें ।
तैसें नैष्कर्म्यत्व जाणे । कर्मीचि असतां ॥ ९९ ॥
९९) आणि सूर्य उदय व अस्त पावतो, या एका प्रमाणावरुन तो
चाललेला भासतो, पण वास्तविक तो चालत नाहीं; त्याप्रमाणें तो कर्माचरण करीत असतांहि
आपलें नैष्कर्म्य जाणतो.
तो मनुष्यासारिखा तरी आवडे । परी मनुष्यत्व तया न घडे ।
जैसें जळीं जळामाजीं न बुडे । भानुबिंब ॥ १०० ॥
१००) ज्याप्रमाणें पाण्यांत सूर्याचें प्रतिबिंब पडलेले दिसतें,
पण त्यावरुन प्रत्यक्ष बिंब त्यांत बुडालें असें होत नाहीं,
त्याप्रमाणें तो दिसण्यांत सामान्य मानसासारखा दिसतो,
पण त्याच्या ठिकाणीं मनुष्यत्व ( मनुष्याचे सामान्य गुण )
नसतें,
No comments:
Post a Comment