ShriRamCharitManas
दोहा—खग मृग
परिजन नगरु बनु बलकल बिमल दुकूल ।
नाथ साथ
सुरसदन सम परनसाल सुख मूल ॥ ६५ ॥
हे नाथ,
तुमच्यासोबत असताना मला पक्षी व पशू हे माझे कुटुंबीय असतील, वन हेच नगर व
वृक्षांच्या साली याच निर्मळ वस्त्रे असतील आणि पर्णकुटी ही स्वर्गासारखी सुखाचे
माहेर असेल. ॥ ६५ ॥
बनदेबीं
बनदेव उदारा । करिहहिं सासु ससुर सम सारा ॥
कुस किसलय
साथरी सुहाई । प्रभु सँग मंजु मनोज तुराई ॥
वनात
उदार मनाच्या वनदेवी व वनदेव हे सासू-सासर्‍यांप्रमाणे माझा सांभाळ करतील, आणि कुश
व पानांचा सुंदर बिछाना प्रभूंच्या संगतीमुळे कामदेवाच्या मनोहर गादीप्रमाणे
वाटेल. ॥ १ ॥
कंद मूल फल
अमिअ अहारु । अवध सौध सत सरिस पहारु ॥
छिनु छिनु
प्रभु पद कमल बिलोकी । रहिहउँ मुदित दिवस जिमि कोकी ॥
कंद-मुळे
व फळे ही अमृतासमान आहार असेल आणि पर्वत हेच अयोध्येमधील शेकडो राजमहालासारखे
असतील. क्षणोश्रणी प्रभूंच्या चरणकमलांना पाहून दिवस जशी चकवी आनंदित असते, तशी मी
आनंदात राहीन. ॥ २ ॥
बन दुख नाथ
कहे बहुतेरे । भय बिषाद परिताप घनेरे ॥
प्रभु बियोग
लवलेस समाना । सब मिलि होहिं न कृपानिधाना ॥
हे नाथ,
तुम्ही वनातील पुष्कळशी दुःखे, बरेच भय, विषाद व दुःखे सांगितली, परंतु हे
कृपानिधान, हे सर्व जरी एकत्र केले तरी प्रभू, तुमच्या वियोगाच्या दुःखापुढे
लवलेशही नाहीत. ॥ ३ ॥
अस जियँ
जानि सुजान सिरोमनि । लेइअ संग मोहि छाड़िअ जनि ॥
बिनती बहुत
करौं का स्वामी । करुनामय उर अंतरजामी ॥
असा
मनात विचार करुन हे नाथ, मला तुमच्यासोबत घेऊन चला. येथे सोडून जाऊ नका. हे स्वामी,
मी आणखी काय विनवणी करु ? तुम्ही करुणामय आहात आणि सर्वांच्या मनातील जाणणारे
आहात. ॥ ४ ॥
दोहा—राखिअ अवध जो अवधि लगि रहत न जनिअहिं प्रानु ।
दीनबंधु सुंदर सुखद सील सनेह निधान ॥ ६६ ॥
हे दीनबंधु, हे सुंदर, हे सुखदायक, हे शील व प्रेमाचे
भांडार, जर चौदा वर्षांचा अवधी पूर्ण होईपर्यंत मला अयोध्येमध्ये ठेवाल, तर मी
जिवंत राहणार नाही, असे समजा. ॥ ६६ ॥
मोहि मग चलत न होइहि हारी । छिनु छिनु चरन सरोज निहारी ॥
सबहि भॉंति पिय सेवा करिहौं । मारग जनित सकल श्रम हरिहौं ॥
क्षणोक्षणी तुमचे चरणकमल पाहात राहिल्यामुळे मला वाटेत
चालताना थकवा वाटणर नाही. हे प्रियतम, मी सर्व प्रकारे तुमची सेवा करीन आणि वाट
चालताना येणारा थकवा दूर करीन. ॥ १ ॥
पाय पखारि बैठि तरु छाहीं । करिहउँ बाउ मुदित मन माहीं ॥
श्रम कन सहित स्याम तनु देखें । कहँ दुख समउ प्रानपति पेखें
॥
मी तुमचे पाय धुऊन झाडांच्या सावलीत बसून मनात प्रसन्न होऊन
तुम्हांला वारा घालीन. तुमचे स्वेद-बिंदू झळकणारे श्याम शरीर पाहात प्राणप्रिय
पतीचे दर्शन घेताना मला दुःखासाठी जागाच कुठे राहील ? ॥ २ ॥
सम महि तृन तरुपल्लव डासी । पाय पलोटिहि सब निसि दासी ॥
बार बार मृदु मूरति जोही । लागिजहि तात बयारि न मोही ॥
सपाट जमिनीवर गवत व झाडांची पाने अंथरुन ही दासी रात्रभर
तुमचे पाय चेपीत राहील. वारंवार तुमची कोमल मूर्ती पाहून मला कधी उकाडा जाणवणार
नाही. ॥ ३ ॥
को प्रभु सँग मोहि चितवनिहारा । सिंघबधुहि जिमि ससक सिआरा ॥
मैं सुकुमारि नाथ बन जोगू । तुम्हहि उचित तप बयारि न मोही ॥
आपण सोबत असताना माझ्याकडे डोळे वर करुन तरी कोण पाहाणार
आहे ? ससे व कोल्हे सिंहिणीकडे कधी बघू शकत नाहीत. मी सुकुमारी आहे आणि तुम्ही
वनात जाण्याजोगे आहात काय ? मग तुमच्यासाठी तेवढी तपस्या योग्य व मला विषय-भोग
योग्य आहेत, असे तुम्हांला वाटते काय ? ॥ ४ ॥
दोहा—ऐसेउ बचन कठोर सुनि जौं न हृदउ बिलगान ।
तौ प्रभु बिषम बियोग दुख सहिहहिं पावँर प्रान ॥ ६७ ॥
तुमचे असे हे कठोर बोलणे ऐकूनही माझे हृदय विदीर्ण झाले
नाही, त्यावरुन हे प्रभु माझे हे क्षुद्र प्राण तुमच्या वियोगाचे दुःख सहन करु
शकतील असे वाटते. ‘ ( अर्थात तुमच्या विरहाने माझे प्राण राहाणार नाहीत. ) ॥ ६७ ॥
अस कहि सीय बिकल भइ भारी । बचन बियोगु न सकी सँभारी ।
देखि दसा रघुपति जियँ
जाना । हठि राखें नहिं राखिहि प्राना ॥
असे म्हणून सीता फार शोकाकुल झाली. ती बोलण्यातील
वियोगसुद्धा सहन करु शकली नाही, तिची अवस्था पाहून श्रीरघुनाथांनी मनात जाणले की,
हिला आग्रहाने इथे ठेवल्यास हिचे प्राण वाचणार नाहीत. ॥ १ ॥
कहेउ कृपाल भानुकुल नाथा । परिहरि सोचु चलहु बन साथा ॥
नहिं बिषाद कर अवसरु आजू । बेगि करहु बन गवन समाजू ॥
तेव्हा कृपाळू सूर्यकुलाचे स्वामी श्रीरामचंद्र म्हणाले, ‘
काळजी करणे सोडून देऊन माझ्याबरोबर वनात चल. ही विषाद मानण्याची वेळ नाही. लगेच
वनगमनाची तयारी कर. ‘ ॥ २ ॥
कहि प्रिय बचन प्रिया समुझाई । लगे मातु पद आसिष पाई ॥
बेगि प्रजा दुख मेटब आई । जननी निठुर बिसरि जनि जाई ॥
श्रीरामचंद्रांनी प्रिय बोलून सीतेला समजाविले. नंतर मातेचे
पाय धरुन आशीर्वाद घेतला. कौसल्या म्हणाली, ‘ मुला ! लवकर परत येऊन प्रजेचे दुःख
दूर कर. या निष्ठुर आईला तुझा विसर न पडो. ॥ ३ ॥
फिरिहि दसा बिधि बहुरि कि मोरी । देखिहउँ नयन मनोहर जोरी ॥
सुदिन सुघरी तात कब होइहि । जननी जिअत बदन बिधु जोइहि ॥
हे विधात्या, माझी ही दशा कधी बदलेल काय ? मी आपल्या
डोळ्यांनी या मनोहर जोडप्याला पुन्हा पाहू शकेन काय ? हे पुत्रा, तुझी आई जिवंतपणी
तुझा मुखचंद्र पुन्हा पाहू शकेल, तो सुंदर दिवस व शुभ क्षण केव्हा येईल ? ॥ ४ ॥
दोहा—बहुरि बच्छ कहि लालु कहि रघुपति रघुबर तात ।
कबहिं बोलाइ लगाइ हियँ हरषि निरखिहउँ गात ॥ ६८ ॥
बाळा ! ‘ वत्स ‘ म्हणून, ‘ लाला ‘ म्हणून, ‘ रघुपती ‘
म्हणून, ‘ रघुबर ‘ म्हणून मी तुला पुन्हा केव्हा हृदयाशी धरीन ? व आनंदाने तुला
पाहू शकेन ? ‘ ॥ ६८ ॥
लखि सनेह कातरि महतारी । बचनु न आव बिकल भइ भारी ॥
राम प्रबोधु कीन्ह बिधि नाना । समउ सनेहु न जाइ बखाना ॥
माता प्रेमाने अधीर असून इतकी व्याकूळ झाली आहे की, तिच्या
तोंडातून शब्द फुटत नाही. तेव्हा श्रीरामचंद्रांनी अनेक प्रकारे मातेला समजावले.
त्या प्रसंगाचे व प्रेमाचे वर्णन करणे अशक्य. ॥ १ ॥
तब जानकी सासु पग लागी । सुनिअ माय मैं परम अभागी ॥
सेवा समय दैअँ बनु दीन्हा । मोर मनोरथु सफल न कीन्हा ॥
मग जानकी सासूच्या पाया पडून म्हणाली, ‘ आई ! ऐका. मी मोठी दुर्दैवी आहे. तुमची सेवा
करण्याच्या वेळी देवाने मला वनवास दिला. माझे मनोरथ पूर्ण केले नाहीत. ॥ २ ॥
तजब छोभु जनि छाड़िअ छोहू । करमु कठिन कछु दोसु न मोहू ॥
सुनि सिय बचन सासु अकुलानी । दसा कवनि बिधि कहौं बखानी ॥
तुम्ही क्षोभ सोडा, परंतु माझ्यावरील कृपा सोडू नका.
कर्माची गती कठीण आहे, माझाही काही दोष नाही. ‘ सीतेचे हे बोलणे ऐकून सासू व्याकूळ
झाली. तिच्या अवस्थेचे वर्णन मी कसे करणार ? ॥ ३ ॥
बारहिं बार लाइ उर लीन्ही । धरि धीरजु सिख आसिष दीन्ही ॥
अचल होउ अहिवातु तुम्हारा । जब लगि गंगा जमुना जल धारा ॥
कौसल्येने सीतेला वारंवार हृदयाशी धरले व धीर धरुन उपदेश
केला, आणि आशीर्वाद दिला की, ‘ जोपर्यंत गंगा व यमुनेचा प्रवाह वाहात राहील,
तोपर्यंत तुझे सौभाग्य अढळ राहील. ‘ ॥ ४ ॥
दोहा—सीतहि सासु असीस सिख दीन्हि अनेक प्रकार ।
चली नाइ पद पदुम सिरु अति हित बारहिं बार ॥ ६९ ॥
सासूने सीतेला अनेक प्रकारचे आशीर्वाद व उपदेश दिले. आणि
सीता मोठ्या प्रेमाने सासूच्या चरणी मस्तक ठेवून निघाली. ॥ ६९ ॥
समाचार जब लछिमन पाए । ब्याकुल बिलख बदन उठि धाए ॥
कंप पुलक तन नयन सनीरा । गहे चरन अति प्रेम अधीरा ॥
जेव्हा लक्ष्मणाला ही बातमी सनजली, तेव्हा तो व्याकूळ व
उदास होऊन धावला. शरीर थरथरत होते, रोमांच आले होते आणि नेत्र अश्रूंनी भरले होते.
प्रेमाने अत्यंत अधीर होऊन त्याने श्रीरामांचे चरण धरले. ॥ १ ॥
कहि न सकत कछु चितवत ठाढ़े । मीनु दीन जनु जल तें काढ़े ॥
सोचु हृदयँ बिधि का होनिहारा । सबु सुखु सुकृतु सिरान हमारा
॥
तो काही बोलत नव्हता, उभ्या पाहात होता. जळातून बाहेर
काढल्यावर मासा जसा मलूल होतो, तसा तो दीनवाणा झाला होता. मनात विचार करीत होता
की, हे विधात्या, काय होणार आहे ? आमचे सर्व सुख व पुण्य संपून गेले काय ? ॥ २ ॥
मो कहुँ काह कहब रघुनाथा । रखिहहिं भवन कि लेहहिं साथा ॥
राम बिलोकि बंधु कर जोरें । देह गेह सब सन तृनु तोरें ॥
मला श्रीराम आता काय सांगतील ? घरी ठेवतील की सोबत नेतील ?
‘ श्रीरामांनी लक्ष्मणाला हात जोडून उभा असलेला व घरचीच नव्हे, तर शरीराचीही सर्व
नाती तोडून आलेला आहे, असे पाहिले. ॥ ३ ॥
बोले बचनु राम नय नागर । सील सनेह सरल सुख सागर ॥
तात प्रेम बस जनि कदराहू । समुझि हृदयँ परिनाम उछाहू ॥
तेव्हा नीति-निपुण आणि शील, स्नेह, सरळपणा आणि सुखाचे सागर
असलेले श्रीराम म्हणाले, ‘ बंधो ! तू येथे राहण्यामुळे परिणामी होणार्‍या लाभाचा
विचार मनात ठेवून तू प्रेमाने अधीर बनू नकोस. ॥ ४ ॥
दोहा—मातु पिता गुरु स्वामि सिख सिर धरि करहिं सुभायँ ।
लहेउ लाभु तिन्ह जनम कर नतरु जनमु जग जायँ ॥ ७० ॥
जे लोक माता, पिता, गुरु आणि स्वामी यांचा उपदेश मनःपूर्वक
शिरोधार्य मानून त्याचे पालन करतात, त्यांनीच जन्माचे सार्थक केले. नाहीतर जगात
जन्म घेणे व्यर्थ आहे. ॥ ७० ॥
अस जियँ जानि सुनहु सिख भाई । करहु मातु पितु पद सेवकाई ॥
भवन भरतु रिपुसूदनु नाहीं । राउ बृद्ध मम दुखु मन माहीं ॥
हे बंधू, हे लक्षात आणून माझे म्हणणे ऐक व माता-पित्यांच्या
चरणांची सेवा कर. भरत आणि शत्रुघ्न हे घरी नाहीत. महाराज वृद्ध आहेत आणि त्यांच्या
मनात माझ्या वनगमनाचे फार दुःख आहे. ॥ १ ॥
मैं बन जाउँ तुम्हहि लेइ साथा । होइ सबहि बिधि अवध अनाथा ॥
गुरु पितु मातु प्रजा परिवारु । सब कहुँ परइ दुसह दुख भारु
॥
अशा अवस्थेमध्ये मी तुला बरोबर घेऊन वनात गेलो, तर अयोध्या
सर्व प्रकारे अनाथ होईल. गुरु, माता, पिता, प्रजा व परिवार या सर्वांवर दुःखाचे
असह्य ओझे पडेल. ॥ २ ॥
रहहु करहु सब कर परितोषू । नतरु तात होइहि बड़ दोषू ॥
जासु राज प्रिय प्रजा दुखारी । सो नृपु अवसि नरक अधिकारी ॥
तेव्हा तू येथेच राहा आणि सर्वांचे समाधान कर. नाहीतर बंधो
! फार मोठा दोष पदरी येईल. ज्याच्या राज्यात प्रजा दुःखी असते, तो राजा नक्कीच
नरकास पात्र ठरतो. ॥ ३ ॥
रहहु तात असि नीति बिचारी । सुनत लखनु भए ब्याकुल भारी ॥
सिअरें बचन सूखि गए कैसें । परसत तुहिन तामरसु जैसें ॥
बंधो ! या नीतीचा विचार करुन तू घरीच रहा. ‘ हे
ऐकताच लक्ष्मण फार व्याकुळ झाला. दवामुळे कमळ
जसे करपून जाते, त्याप्रमाणे श्रीरामांच्या शीतल
वचनामुळे तो करपून गेला. ॥ ४ ॥
No comments:
Post a Comment