Shri Dnyaneshwari
श्लोक
श्रीभगवानुवाच:
पश्य मे पार्थ रुपाणि
शतशोऽथ सहस्त्रशः ।
नानाविधानि दिव्यानि
नानावर्णाकृतीनि च ॥ ५ ॥
५) श्रीकृष्ण म्हणाले,
पार्था, नाना प्रकारचीं, नाना वर्णांची व नाना आकृतींची माझीं शेकडों, हजारों (
दिव्य ) रुपें पाहा.
अर्जुना तुवां एक दावा
म्हणितलें । आणि तेंचि दावूं तरि काय दाविलें ।
आतां देखें आघवें भरिलें ।
माझांचि रुपीं ॥ १२३ ॥
१२३) अर्जुना,तूं एक विश्र्वरुप दाखवा, असें
म्हटलेंस आणि आम्हीं तेंच ( एक विश्वरुप ) दाखविलें, तर त्यांत आम्हीं काय मोठेसें
दाखविलें? तर आतां तूं असें पाहा कीं, सर्व ( विश्र्व ) माझ्या स्वरुपांत
सामावलेले आहे.
एकें कृशें एकें स्थूळें ।
एकें र्‍हस्वें एकें विशाळें ।
पृथुतरें सरळें । अप्रांतें
एकें ॥ १२४ ॥
१२४) कांही रोडकीं,
कांही लठ्ठ, कांहीं ठेंगू, कांहीं प्रशस्त, कांहीं फारच विस्तृत, सडपातळ व कांहीं
अमर्याद,
एकें अनावरें प्रांजळें ।
सव्यापारें निश्र्चळें ।
उदासीनें स्नेहाळें ।
तीव्रें एकें ॥ १२५ ॥
१२५) कांहीं न आवरणारीं
व कांहीं प्रामाणिक, कांहीं सक्रिय व कांहीं निष्क्रिय, कांहीं उदासीन, कांहीं
प्रेमळ, कांहीं कडक,
एकें घूर्णितें सावधें ।
असलगें एकें अगाधें ।
एकें उदारें अतिबद्धें ।
क्रुद्धें एकें ॥ १२६ ॥
१२६) कांहीं धुंद,
कांहीं सावध, कांहीं उघड व कांहीं गूढ, कांहीं उदार, कांहीं कृपण आणि रागावलेलीं
कांहीं;
एकें संतें सदामदें ।
स्तब्धें एकें सानंदें ।
गर्जितें निःशब्दें ।
सौम्यें एकें ॥ १२७ ॥
१२७) कांहीं सदाचरणीं,
कांहीं सदा मदोन्मत्त, कांहीं स्तब्ध, कांहीं आनंदित, कांहीं गर्जना करणारी,
कांहीं शब्दरहित व कांहीं शांत;
एकें साभिलाषें विरक्ते ।
उन्निद्रितें एकें निद्रितें ।
परितुष्टें एकें आर्ते ।
प्रसन्नें एकें ॥ १२८ ॥
१२८) कांहीं आशाखोर आणि
कांहीं निराश, कांहीं जागीं झालेलीं व कांहीं झोपलेलीं, कांहीं सर्व बाजूंनी
संतुष्ट, कांहीं पीडित आणि कांहीं प्रसन्न;
एकें अशस्त्रें सशस्त्रें ।
एकें रौद्रें अतिमित्रें ।
भयानकें एकें पवित्रें ।
लयस्थें एकें ॥ १२९ ॥
१२९) कांहीं बिनहत्यारी
व काहीं हत्यारी, कांहीं तामसी व कांहीं अतिशय स्नेहाळू व कांहीं भयंकर, कांहीं
पवित्र आणि कांहीं समाधीत असलेलीं;
एकें जनलीलाविलासें । एकें
पालनशीलें लालसें ।
एकें संहारकें सावेशें ।
साक्षिभूतें एकें ॥ १३० ॥
१३०) कांहीं उत्पन्न
करण्याचा स्वभाव असलेलीं, कांहीं मोठ्या आवेशानें संहार करणारी, कांहीं तटस्थ
म्हणून राहिलेली;
एवं नानाविधें परि बहुवसें
। आणि दिव्यतेजप्रकाशें ।
तेवींचि एकएकऐसें वर्णेही
नव्हे ॥ १३१ ॥
१३१) याप्रमाणें अनेक
प्रकारचीं, परंतु पुष्कळ व दिव्य तेजानें प्रकाशरुप, अशीं ती रुपें होती.
त्याचप्रमाणें वर्णाच्याहि बाबतीत तीं रुपें एकसारखीं एक नव्हती.
एकें तातलें साडेपंधरें ।
तैसीं कपिलवर्णें अपारें ।
एकें सरागें जैसें सेंदुरें
। डवरलें नभ ॥ १३२ ॥
१३२) कांहीं तावून
काढलेल्या उत्तम सोन्यासारखीं, त्याचप्रमाणें पिंगट रंग असलेली अनंत रुपें; आणि
कांहीं ज्याप्रमाणें शेंदरानें माखलेले आकाश असावें त्याप्रमाणें शेंदरी.
एकें सावियाचि चुळुकीं ।
जैसें ब्रह्मकटाह खचिलें माणिकीं ।
एकें अरुणोदयासारिखीं ।
कुंकुमवर्णें ॥ १३३ ॥
१३३) रत्नांनी
ब्रह्मांड जडल्यामुळें तें जसें चमकत असावें, तशा प्रकारचीं कित्येक रुपें
स्वाभाविक सौंदर्यानें चमकणारीं होतीं व कित्येक अरुणोदयाच्या केशरी वर्णाप्रमाणें
होतीं;
एकें शुद्धस्फटिकसोज्वळें ।
एकें इंद्रनीळसुनीळें ।
एकें अंजनाचलसकाळें ।
रक्तवर्णे एकें ॥ १३४ ॥
१३४) कांहीं शुद्ध
स्फटिकाप्रमाणें शुभ्र असलेली, कांहीं इंद्रनील मण्याप्रमाणे चांगलीं निळीं
असलेली, कांहीं काजळाच्या पर्वताप्रमाणें अतिशय काळीं असलेलीं, कांहीं तांबड्या
रंगाचीं;
एकें लसत्कांचनसम पिंवळीं ।
एकें नवजलदश्यामळीं ।
एकें चांपेगौरी केवळीं ।
हरितें एकें ॥ १३५ ॥
१३५) कांहीं तेजदार
सोन्याप्रमाणें पिवळ्या रंगाची, कांहीं नव्या मेघाप्रमाणें काळ्यासावळ्या
वर्णांची, कांहीं केवळ चाफ्याप्रमाणें गोरी असलेली आणि कांहीं हिरव्या रंगाचीं;
एकें तप्तताम्रतांबडीं ।
एकें श्र्वेतचंद्र चोखडीं ।
ऐसीं नानावर्णें रुपडीं ।
देख माझीं ॥ १३६ ॥
१३६) कांहीं तापलेल्या
तांब्यासारखीं तांबडी, कांही पांढर्‍या चंद्रासारखीं शुद्ध, अशी ही माझीं नाना
रंगांची स्वरुपें पाहा.
हे जैसे कां आनान वर्ण ।
तैसें आकृतींही अनारिसेपण ।
लाजा कंदर्प रिघाला शरण ।
तैसें सुंदरें एकें ॥ १३७ ॥
१३७) हे ज्याप्रमाणें
वेगवेगळे रंग आहेत, त्याप्रमाणें त्यांच्या आकृत्याहि वेगवेगळ्या आहेत. मदनहि
लज्जित होऊन शरण येईल, अशी कित्येक सुंदर आहेत,
एकें अतिलावण्यसाकारें ।
एकें स्निग्धवपुमनोहरें ।
शृंगारश्रियेचीं भांडारें ।
उघडिलीं जैसीं ॥ १३८ ॥
१३८) कांहीं रुपें अति
सुंदर बांध्यांची आहेत, कांहीं तुळतुळीत शरीराचीं मन हरण करणारीं आहेत, जणू काय
शृंगारलक्ष्मीचे भांडारखाने उघडले आहेत, अशीं आहेत.
एकें पीनावयव मांसाळें ।
एकें शुष्कें अतिविक्राळें ।
एकें दीर्घकंठे विताळें ।
विकटें एकें ॥ १३९ ॥
१३९) कांहीं पुष्ट
अवयवाची व खूप मांस असलेलीं, कांहीं वाळलेली अतिशय भयंकर, कांहीं उंच मानेचीं,
कांही मोठ्या टाळूची व कांहीं हिडीस रुपांची
एवं नानाविधाकृती । इयां
पाहतां पारु नाहीं सुभद्रापती ।
जपाचां एकेकीं अंगप्रांती ।
देख पां जग ॥ १४० ॥
१४०) ह्याप्रमाणें अनेक
प्रकारच्या आकृत्या आहेत. अर्जुना, ह्या आकृत्या पाहावयास लागलें तर त्यांना अंत
नाहीं आणि त्यांच्या एकएका शरीरभागावर तूं जग पाहा.
श्लोक
पश्यादित्यान् वसून्
रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि
पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ६ ॥
६) आदित्य, वसु, रुद्र,
अश्विनीकुमार आणि वायु पाहा. हे भरतकुलोत्पन्ना, पूर्वी कधीं न पाहिलेलीं अनेक
आश्चर्ये अवलोकन कर.
जेथ उन्मीलन होत आहे दिठी ।
तेथ पसरती आदित्यांचिया सृष्टी ।
पुढती निमीलनीं मिठी । देत
आहाती ॥ १४१ ॥
१४१) ज्या ठिकाणी (
विश्वरुप भगवंताच्या ) दृष्टि उघडतात, त्या ठिकाणी सूर्याच्या सृष्ट्या पसरतात व
जेथें त्या दृष्ट्या मिटतात, तेथे त्या सूर्याच्या सृष्ट्या मावळतात.
वदनींचिया वाफेसवें । होत
ज्वाळामय आघवें ।
जेथ पावकादिक पावे । समूह
वसूंचे ॥ १४२ ॥
१४२) तोंडाच्या
वाफेबरोबर सर्व ज्वालामय होतें. त्या ठिकाणीं अग्निआदिकरुन वसूंचा समुदाय प्राप्त
होतो.
आणि भ्रूलतांचे शेवट ।
कोपें मिळों पाहती एकवाट ।
तेथ रुद्रगणांचे संघाट ।
अवतरत देखें ॥ १४३ ॥
१४३) आणि भुवयांची
टोकें रागानें एकत्र होऊं पाहतात, त्या ठिकाणीं रुद्रगणांचे समुदाय उत्पन्न
होतात.पाहा.
पैं सौम्यतेचां वोलावां । मिती
नेणिजे अश्र्विनौदेवां ।
श्रोत्रीं होती पांडवा ।
अनेक वायु ॥ १४४ ॥
१४४) विश्वरुपाच्या
सौम्यतेच्या औलाव्यामध्यें अगणित अश्विनी देव उत्पन्न होतात आणि अर्जुना,
विश्वरुपाच्या कानांच्या ठिकाणी अनेक वायु उत्पन्न होतात.
यापरी एकेकाचिये लीळे ।
जन्मती सुरसिद्धांचीं कुळें ।
ऐसीं अपारें आणि विशाळें ।
रुपें इयें पाहीं ॥ १४५ ॥
१४५) याप्रमाणें एकएका
स्वरुपाच्या सहज खेळामध्यें देवांचे व सिद्धांचे समुदाय उत्पन्न होतात अशी ही
अमर्याद व प्रचंड रुपें पाहा.
जयातें सांगावया वेद बोबडे
। पहावया काळाचेंही आयुष्य थोडें ।द
धातयाही परि न सांपडे । ठाव
जयांचा ॥ १४६ ॥
१४६) ज्या स्वरुपांचें
वर्णन करण्यास वेद असमर्थ आहेत जीं स्वरुपें पाहावयास काळाचेहि आयुष्य थोडें आहे
आणि ब्रह्मदेव खरा सर्वज्ञ, पण त्यालाहि ज्या स्वरुपाचा पत्ता लागत नाहीं;
जयांतें देवत्रयी कहीं
नायके । तियें इयें प्रत्यक्ष देख अनेकें ।
भोगीं आश्र्चर्याचीं
कवतिकें । महाऋद्धी ॥ १४७ ॥
१४७) ज्या
स्वरुपाविषयीं तिन्ही देवांना कधीहि ऐकायास येत नाहीं, अशीं जी हीं अनेक रुपें,
तीं तूं प्रत्यक्ष पाहा आणि कौतुकानें आश्चर्याचें मोठे ऐश्वर्य भोग.
मूळ श्लोक
इहैकस्थं जगत् कृत्स्नं
पश्याद्य सचराचरम् ।
मम देहे गुडाकेश
यच्चान्यद् द्रष्टुमिच्छसि ॥ ७ ॥
७) हे अर्जुना, चराचरयुक्त सर्व जग व जर ( आणखी )
दुसरें पाहण्याची इच्छा असेल, तर येथें माझ्या शरीरामध्ये
एका ठिकाणीं स्थित आहे, तें आतां पाहा.
इया मूर्तीचिया किरीटी ।
रोममूळीं देखें पां सृष्टी ।
सुरतरुतळवटीं । तृणांकुर
जैसे ॥ १४८ ॥
१४८) अर्जुना,
ज्याप्रमाणें कल्पतरुच्या बुडाशीं गवताचें शेंकडों अंकुर असतात, त्याप्रमाणें या
विश्र्वमूर्तीच्या प्रत्येक केसाच्या बुडाशीं सृष्ट्या पाहा.
आणि वाताचेनि प्रकाशें ।
उडतां परमाणु दिसती जैसे ।
भ्रमत ब्रह्मकटाह तैसें । अवयवसंधीं
॥ १४९ ॥
१४९) आणि ज्याप्रमाणें
वार्‍यानें उडणारे परमाणू प्रकाशांत दिसतात, त्याप्रमाणें विश्वरुपाच्या सांध्यांत
अनेक ब्रह्मांडें वर खालीं जातांना दिसतात.
एथ एकैका चिया प्रदेशीं ।
विश्र्व देख विस्तारेंशी ।
आणि विश्र्वाही परौतें
मानसीं । जरी देखावें वर्ते ॥ १५० ॥
१५०) या विश्वरुपाच्या
एक एक भागावर तूं संपूर्ण विस्तारासह विश्व पाहा आणि तुझ्या मनांत जर विश्वाहि
पलीकडे पाहावें असें वाटत असेल,
तरी तियेही विषयींचें
कांहीं । एथ सर्वथा सांकडें नाहीं ।
सुखें आवडे तें माझां देही
। देखसी तूं ॥ १५१ ॥
१५१) तर त्याविषयींहि
येथें मुळींच अडचण नाहीं. तुला वाटेल तें तूं माझ्या देहाच्या ठिकाणीं पाहा.
ऐसें विश्र्वमूर्ती तेणें ।
बोलिलें कारुण्यपूर्णें ।
तंव देखत आहें कीं नाहीं न
म्हणे । निवांतुचि येरु ॥ १५२ ॥
१५२) याप्रमाणें
करुणेनें पूर्ण भरलेले विश्वरुपधारी श्रीकृष्ण परमात्मा बोलले, तेव्हां मी
विश्वरुप पाहात आहें कां नाहीं असें कांहीं न बोलतां अर्जुन उगाच राहिला.
एथ कां पां हा उगला ।
म्हणोनि कृष्णें जंव पाहिला ।
तंव आर्तीचें लेणें लेइला ।
तैसाचि आहे ॥ १५३ ॥
१५३) या प्रसंगीं हा स्तब्ध कां राहिला आहे, म्हणून
कृष्णानें ज्या वेळेस याच्याकडे पाहिलें, तेव्हां तो इच्छेचा
अलंकार घालून तसाच उत्कंठित असलेला आढळला.
No comments:
Post a Comment