Shri Dnyaneshwari
मूळ श्लोक
श्रीभगवानुवाच
मय्यासक्तमनाः
पार्थ योगं युञ्जन् मदाश्रयः ।
असंशयं
समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥ १ ॥
१)
श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था, ज्या तुझें मन माझ्या ठिकाणीं आसक्त झालें आहे व
माझा आश्रय करुन जो योग तूं आचरण करणार आहेस, तो तूं कोणत्या प्रकारानें मला
पूर्णत्वानें आणि शंका न राहतां जाणशील, तो प्रकार ऐक.
ज्ञानं
तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः ।
यत्
ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यत् ज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ २ ॥
२)
प्रपंचज्ञानासह हें ( मद्वविषयक ) ज्ञान मी तुला पूर्णत्वानें सांगतों. हे ज्ञान
झाल्यावर या लोकीं पुन्हां दुसरें जाणण्याला योग्य असें ( ज्ञान ) शिल्लक राहात
नाहीं.
आइकां मग तो
अनंतु । पार्थातें असे म्हणतु ।
पैं गा तूं
योगयुक्तु । जालासि आतां ॥ १ ॥
१) ऐक,
मग ते श्रीकृष्ण अर्जुनाला म्हणाले, अरे, तूं आतां योगाच्या ज्ञानानें युक्त झाला
आहेस.
मज समग्रातें
जाणसी ऐसें । आपुलिया तळहातीचें रत्न जैसें ।
तुज ज्ञान
सांगेन तैसें । विज्ञानेंसीं ॥ २ ॥
२)
आपल्या तळकातांत घेतलेल्या रत्नाप्रमाणें मला संपूर्णाला तूं जाणशील, असें
प्रपंचज्ञानासह तुला स्वरुपज्ञान सांगतों.
एथ
विज्ञानें काय करावें । ऐसें घेसी जरी मनोभावें ।
तरी पैं
आधीं जाणावें । तेंचि लागे ॥ ३ ॥
३)
येथें विज्ञानाशीं काय करावयाचें आहे, अशी जर तुझी मनापासून समजूत असेल, तर तेंच
अगोदर समजणें जरुर आहे.
मग ज्ञानाचि
वेळे । झांकती जाणिवेचे डोळे ।
जैसी तीरीं
नाव न ढळे । टेकली सांती ॥ ४ ॥
४) कारण
कीं, स्वरुपज्ञानाच्या वेळीं बुद्धीचे डोळे झांकतात. ज्याप्रमाणें नाव नदीच्या
तीराला टेकली असतां पुढें सरकत नाहीं,
तैसी जाणीव
जेथ न रिघे । विचार मागुतां पाउलीं निघे ।
तर्कु आयणी
नेघे । आंगीं जयाचां ॥ ५ ॥
५)
त्याप्रमाणें जेथें बुद्धीचा प्रवेश होत नाहीं व विचार जेथून मागें फिरतो आणि
ज्याच्या संबंधानें तर्काचें चातुर्य चालत नाहीं,
अर्जुना तया
नांव ज्ञान । येर प्रपंचु हें विज्ञान ।
तेथ
सत्यबुद्धि तें अज्ञान । हेंही जाण ॥ ६ ॥
६)
अर्जुना, त्याचें नांव ज्ञान होय. त्याहून दुसरा जो प्रपंच, तें विज्ञान आहे आणि
प्रपंच्याच्या ठिकाणीं खरेपणाची जी बुद्धि तिला अज्ञान म्हणतात, हेंहि तूं समज.
आतां अज्ञान
अवघें हरपे । विज्ञान निःशेष करपे ।
आणि ज्ञान
तें स्वरुपें । होऊनि जाइजे ॥ ७ ॥
७) आतां
अज्ञान संपूर्ण नाहींसें होईल व प्रपंच पूर्णपणें बाधित होईल आणि ज्ञान आपण स्वतःच
होऊन जाऊं;
ऐसें वर्म जें
गूढ । तें कीजेल वाक्यारुढ ।
जेणें थोडेन
पुरे कोड । बहुत मनींचें ॥ ८ ॥
८) असें
जें गूढ वर्म आहे तें शब्दांत आणलें जाईल व त्याच्या थोड्या प्रतिपादनानेंच मनाचें
पूर्ण समाधान होईल.
जेणें
सांगतयाचें बोलणें खुंटे । ऐकतयाचें व्यसन तुटे ।
हें जाणणें
सानें मोठें । उरों नेदी ॥ ९ ॥
९)
ज्यामुळें व्याख्यात्याचें प्रतिपादन थांबतें व ऐकणाराचा ऐकण्याचा छंद नाहींसा
होतो, हें ज्ञान लहानमोठा ( असा भेद ) राहूं देत नाहीं.
मूळ श्लोक
मनुष्याणां
सहस्त्रेषु कश्चिद् यतति सिद्धये ।
यततामपि
सिद्धानां कश्चिन् मां वेत्ति तत्त्वतः ॥ ३ ॥
३)
सहस्त्रावधि मनुष्यांमध्यें एखादा ( ज्ञानाच्या ) सिद्धीसाठी यत्न करतो. ( त्या )
यत्न करणार्‍या सिद्ध मनुष्यांमध्यें एखादा मला खर्‍याप्रकारें जाणतो.
पैं गा
मनुष्यांचिया सहस्त्रशां-। माजि विपाइलेयाची येथ धिंवसा ।
तैसेयां
धिवसेकरां बहुवसां-। माजि विरळा जाणे ॥ १० ॥
१०) अरे
अर्जुना, हजारों मनुष्यांत एखाद्यासच याविषयीं इच्छा असते व अशा अनेक इच्छा करणार्‍यांमध्ये
स्वरुज्ञानास एखादाच जाणतो.
जैसा भरलेया
त्रिभुवना । आंतु एकएकु चांगु अर्जुना ।
निवडूनि
कीजे सेना । लक्षवरी ॥ ११ ॥
११)
ज्याप्रमाणें संपूर्ण त्रैलोक्यांत, अर्जुना, एक एकचांगला सैनिक निवडून लक्षावधि
सैन्य तयार करावें.
कीं तयाही
पाठीं । जे वेळीं लोह मांसातें धांटी ।
ते वेळीं
विजयश्रियेचां पाटीं । एकुचि बैसे ॥ १२ ॥
१२)
असें सैन्य निवडल्यानंतर ज्या वेळीं लोखंडाच्या शस्त्राचे अंगावर घाव होतात,
त्यावेळीं विजयलक्ष्मीच्या सिंहासनावर एखादाच बसतो;
तैसे
आस्थेचां महापुरीं । रिघताती कोटिवरी ।
परी
प्राप्तीचां पैलतीरीं । विपाइला निगे ॥ १३ ॥
१३)
त्याप्रमाणें स्वरुपज्ञानाच्या इच्छारुपी पुरांत कोट्यावधि लोक प्रवेश करतात, पण
स्वरुपज्ञानाच्या प्राप्तीच्या पलीकडच्या कांठाला ( त्यांतून ) एखादाच निघतो.
म्हणऊनि
सामान्य गा नोहे । हें सांगतां वडिल गोठी गा आहे ।
परी तें
बोलों येईल पाहें । आतां प्रस्तुत ऐकें ॥ १४ ॥
१४)
म्हणून हें ( ज्ञानाचे कथन ) सामान्य नाहीं. सांगावयास गेलें असतां ही गोष्ट फार
महत्वाची आहे, परंतु ती ज्ञानाची गोष्ट पुढें सांगतां येईल. प्रस्तुत तुला (
विज्ञानाची गोष्ट ) सांगतों ती ऐक.
मूळ श्लोक
भूमिरापोऽनलो
वायुः खं मनो बुद्धिरेव च ।
अहंकार
इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ४ ॥
ही माझी
प्रकृति पृथ्वी, उदक, तेज, वायु, आकाश, मन बुद्धि आणि अहंकार अशा आठ प्रकारांनीं
विभागलेली आहे.
तरी अवधारीं
गा धनंजया । हे महदादिक माझी माया ।
जैसी
प्रतिबिंबे छाया । निजांगाची ॥ १५ ॥
अर्जुना,
तर ऐक. हे महत् तत्त्वादि ही माया माझी आहे. ज्याप्रमाणें आपल्या अंगाची पडछाया
पडते ( त्याप्रमाणें ती माझी छाया आहे. )
आणि इयेतें
प्रकृति म्हणिजे । जे अष्टधा भिन्न जाणिजे ।
लोकत्रय
निपजे । इयेस्तव ॥ १६ ॥
१६) आणि
हिला प्रकृति असें म्हणतात. ही आठ प्रकारांनीं वेगवेगळीआहे, असे समज; हिच्यामुळे
त्रैलोक्य उत्पन्न होतें.
हे अष्टधा
भिन्न कैसी । ऐसा ध्वनि धरिसी जरी मानसीं ।
तरी तेचि गा
आतां परियेसीं । विवंचना ॥ १७ ॥
१७) ही
आठ प्रकारांनी वेगळीं कशी, असा विचार जर तुझ्या मनांत असेल तर त्यांचें विवेचन तूं
आतां ऐक.
आप तेज गगन
। मही मारुत मन ।
बुद्धि
अहंकार हे भिन्न । आठै भाग ॥ १८ ॥
१८)
पाणी, अग्नि, प्रकाश, पृथ्वी, वारा, मन, बुद्धि आणि अहंकार हे ते आठ वेगळे वेगळे
भाग आहेत.
मूळ श्लोक
अपरेयमितत्स्त्वन्यां
प्रकृतिं विद्धि मे पराम् ।
जीवभूतां
महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ॥ ५ ॥
५) हे
अर्जुना, ही ( माझी ) प्रकृति अपरा होय. जिनें हें सर्व जग धारण केलें आहे, अशी
माझी हिच्याहून दुसरी जीवभूता परा प्रकृति आहे, असे समज.
आणि या
आठांची जे साम्यावस्था । ते माझी परम प्रकृति पार्था ।
तिये नाम
व्यवस्था । जीवु ऐसी ॥ १९ ॥
१९) आणि
हे आठ भाग ज्या ठिकाणीं लीन होऊन असतात, तीच माझी श्रेष्ठ प्रकृति असून, तिला जीव
असें नांव आहे.
जे जडातें
जीववी । चेतनेतें चेतवी ।
मनाकरवीं मानवी
। शोक मोहो ॥ २० ॥
२०) ती
जडाला सजीव करते, जीवाला ( आभासाला ) सज्ञान करते व मनाकडून शोक, मोह मानावयाला
लावते;
पैं
बुद्धीचां अंगीं जाणणें । तें जियेचिये जवळिकेचें करणें ।
जिया
अहंकाराचेनि विंदाणें । जगचि धरिजे ॥ २१ ॥
२१)
बुद्धिमध्यें जी जाणण्याची शक्ति आहे, ती हिच्या सान्निध्यामुळें आहे व तिनें
अहंकाराच्या कौशल्यानें जगत् धरले आहे.
मूळ श्लोक
एतद्योनिनि
भूतानि सर्वाणीत्युपधारय ।
अहं
कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ ६ ॥
सर्व
प्राणिमात्र या दोन प्रकृतेमपासून निर्माण झाले आहेत असें जाण. त्याप्रमाणें सर्व
जगाचा आदि व अंत मी आहें ( असें समज ).
ते सूक्ष्म
प्रकृति कोडें । जैं स्थूळाचिया आंगा घडे ।
तैं
भूतसृष्टीची पडे । टांकसाळ ॥ २२ ॥
२२) ती
सूक्ष्म प्रकृति ( जीवरुपी प्रकृति ) कौतुकानें स्थूल प्रकृतीच्या ( अष्टधा
प्रकृतीच्या ) परिणामास जेव्हां पावते, तेव्हां प्राणीवर्गरुपी नाणीं पाडण्याची
टांकसाळ सुरुं होते.
चतुर्विधु
ठसा । उमटों लागे आपैसा ।
मोला तरी
सरिसा । परि थरचि आनान ॥ २३ ॥
२३) चार
प्रकारच्या आकृति ( अंडज, स्वेदज, जारज, उद्भिज ) त्या टांकसाळूंन आपोआप
व्यक्तत्वाला येऊं लागतात. त्या चार आकृति सारख्याच किमतीच्या असतात; परंतु (
त्यांचे ) आकारमात्र वेगवेगळे असतात.
होती चौर्‍यांशी
लक्ष थरा । येरा मिति नेणिजे भांडारा ।
भरे
आदिशून्यांचा गाभारा । नाणेयांसी ॥ २४ ॥
२४)
चौर्‍यांशी लक्ष योनींचे आकार तयार होतात, इतर आणखी नाण्यांचे आकार त्या
टांकसाळीच्या भांडारात जें तयार होतात, त्यांची गणती नाहीं, त्या सर्व प्राणीरुप
नाण्यांनीं मायेचा गाभारा भरुन जातो.
ऐसे एकतुके पांचभौतिक
। पडती बहुवस टांक ।
मग तिये
समृद्धीचे लेख । प्रकृतीचि धरी ॥ २५ ॥
२५) याप्रमाणें
पंचमहाभूतांचीं एकाच योग्यतेचीं अनेक नाणीं तयार होतात. मग त्यांच्या भरण्याची
गणती प्रकृतीच ठेवते,
जें आंखूनि
नाणें विस्तारी । पाठीं तयांची आटणी करी ।
माजी
कर्माकर्माचिया व्यवहारीं । प्रवर्तु दावी ॥ २६ ॥
२६) ती प्राणिरुप नाण्यांच्या आकृतीची योजना करुन त्यांचा
प्रसार करते व मग त्या आकृतींची आटणी करते व दरम्यान ( स्थितीकाळीं )
प्राण्यांकडून कर्माकर्माचा व्यवहार करुन दाखविते.
हें रुपक
परी असो । सांगों उघड जैसें परियेसों ।
तरी
नमरुपाचा अतिसो । प्रकृतीच कीजे ॥ २७ ॥
२७) हें
रुपक असो; परंतु तुला कळेल असें स्पष्ट सांगतों; तर नामरुपाचा विस्तार प्रकृतीच
करते,
आणि प्रकृति
तंव माझां ठायीं । बिंबे येथ आन नाहीं ।
म्हणोनि आदि
मध्य अवसान पाहीं । जगासि मी ॥ २८ ॥
२८) आणि
प्रकृति तर माझ्या ठिकाणीं भासते, यांत अन्यथा नाहीं; म्हणून जगाचा आदि, मध्य व
शेवट मीच आहे, असें समज.
मूळ श्लोक
मत्तः परतरं
नान्यत् किंचिदस्ति धनंजय ।
मयि सर्वमिदं
प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७ ॥
७) हे
धनंजया, माझ्याहून वेगळें असें दुसरें कांहीं नाहीं. ( सोन्याच्या ) दोर्‍यामध्यें
ज्याप्रमाणें ( सोन्याच्या ) मण्यांचा समुदाय ( गुंफावा ) त्याप्रमाणें हें सर्व (
जग ) माझ्यामध्यें गुंफलेलें आहे.
हें रोहिणीचें
जळ । तयाचें पाहतां येईजे मूळ ।
तैं रश्मि
नव्हती केवळ । होय तो भानु ॥ २९ ॥
२९) या
मृगजळाचें मूळ पाहूं गेलें असतां तें सूर्यकिरणें नसून, तो केवळ सूर्यच आहे.,
तयाचिपरी
किरीटी । इया प्रकृति जालिये सृष्टी ।
जैं
उपसंहरुनि कीजेल ठी । तैं मीचि आहें ॥ ३० ॥
३०) त्याप्रमाणे
अर्जुना, ज्या वेळीं या ( स्थूलाच्या परिणामाला पावलेल्या परा ) प्रकृतीपासून
झालेल्या सृष्टीचा उपसंहार होऊन शेवट होतो, त्या वेळीं पाहिलें असतां मीच आहे.
No comments:
Post a Comment