Shri Dnyaneshwari Adhyay 6 Part 4
तो
जितेंद्रियु सहजें । तोचि योगयुक्तु म्हणिजे ।
जेणें सानें
थोर नेणिजे । कवणे काळीं ॥ ९१ ॥
९१) तो
सहजच जितेंन्द्रिय आहे आणि त्यालाच योगयुक्त म्हणावें व त्याला लहानथोर असा भेद
कोणत्याच वेळेला प्रतीत होत नाही.
देखें
सोनियाचें निखळ । मेरुयेसणें ढिसाळ ।
आणि
मातियेचें डिखळ । सरिसेंचि मानी ॥ ९२ ॥
९२)
पाहा, शुद्ध सोन्याचा मेरुपर्वताएवढा प्रचंड ढीग आणि मातीचे ढेकूळ ( तो ) सारखेंच
मानतो.
पाहतां
पृथ्वीचें मोल थोडें । ऐसें अनर्घ्य रत्न चोखडें ।
देखे
दगडाचेनि पाडें । निचाडु ऐसा ॥ ९३ ॥
९३)
पाहावयास गेले तर, पृथ्वीची किंमत ज्यापुढें कांहीं नाहीं, असें शुद्ध अमूल्य
रत्न, ( पण तो तें ) दगडासारखेंच मानतो; असा तो निरिच्छ असतो.
तेथ सुहृद
आणि शत्रु । कां उदासु आणि मित्रु ।
हा भावभेद
विचित्रु । कल्पूं कैचा ॥ ९४ ॥
९४)
त्याच्या ठिकाणीं हितचिंतक व शत्रु किंवा उदास आणि मित्र, अशा तर्‍हेची वेगवेगळ्या
वृत्तीची कल्पना कोठून करावी ?
तया बंधु
कोण काह्याचा । द्वेषिया कवणु तयाचा ।
मीचि
विश्र्व ऐसा जयाचा । बोधु जाहला ॥ ९५ ॥
९५) मीच
विश्र्व आहे, अशी प्रतीती ज्यास आली आहे, त्याला नातलग कोण आणि कशाचा ? व त्याला
वैरी तरी कोण ?
मग तयाचिये
दिठी । अधमोत्तम असे किरीटी ।
काय
परिसाचिया कसवटी । वानिया कीजे ॥ ९६ ॥
९६) मग
त्याच्या दृष्टीने अर्जुना, वाईट-चांगलें असेल काय ? परिसाच्या कसवटीवर घासलें
असतां सोन्यांत निरनिराळे प्रकार करतां येतील काय ?
ते जैशी
निर्वाण वर्णुचि करी । तैशी जयाची बुद्धि चराचरीं ।
होय
साम्याची उजरी । निरंतर ॥ ९७ ॥
९७) ती
परिसाची कसवटी ज्याप्रमाणें त्याच्या बुद्धीमध्यें चराचराविषयींच्या समतेचा निरंतर
उदय होतो.
जे ते
विश्र्वाळंकाराचे विसुरे । जरी आहाती आनानें आकारें ।
तरी घडले
एकेंचि भांगारें । परब्रह्में ॥ ९८ ॥
९८)
कारण, विश्र्वांतील प्राणीरुप अलंकाराचे समुदाय जरी निरनिराळ्या आकारांचे आहेत,
तरी ते एक परब्रह्मरुप सोन्याचेच बनलेले आहेत.
ऐसें जाणणें
जें बरवें । ते फावलें तया आघवें ।
म्हणोनि
आहाचवाहाचें न झकवे । येणें आकारचित्रें ॥ ९९ ॥
९९) असें
जें उत्तम ज्ञान, तें त्याला सर्व प्राप्त झालें, म्हणून तो वरवरच्या या नाना
प्रकारच्या आकारांनीं फसत नाहीं.
धापे
पटामाजीं दृष्टी । दिसे तंतूंची सैंध सृष्टी ।
परि तो एकवांचूनि
गोठी । दुजी नाहीं ॥ १०० ॥
१००)
वस्त्राच्या आंत पाहिलें तर त्या वस्त्रामध्यें ( जिकडे-तिकडे अनेक ) तंतूंचीच
रचना दिसते; तरीहि पण त्या वस्त्रांत एका सुतावाचून दुसरी गोष्टच नाहीं.
ऐसेनि
प्रतीती हे गवसे । ऐसा अनुभव जयातें असे ।
तोचि
समबुद्धी हें अनारिसें । नव्हे जाणें ॥ १०१ ॥
१०१)
अशा या तंतुपटन्यायानें, हा आधी सांगितलेला अनुभव येतो व असा ज्याचा अनुभव आहे,
तोच समबुद्धि होय; यांत अन्यथा नाहीं, असें समज.
जयाचें नांव
तीर्थरावो । दर्शनें प्रशस्तीसि ठावो ।
जयाचेनि
संगे ब्रह्मभावो । भ्रांतासी ॥ १०२ ॥
१०२) ज्याचें
नांव तीर्थराज आहे व ज्याचें दर्शन झालें असतां समाधान होतें व ज्याच्या संगतीनें
भ्रमलेल्यास ब्रह्मत्व मिळते,
जयाचेनि
बोलें धर्मु जिये । दिठी महासिद्धीतें विये ।
देखें
स्वर्गसुखादि इयें । खेळु जयाचा ॥ १०३ ॥
१०३)
ज्याच्या बोलण्यानें धर्म जगतो, ज्याची कृपा मोठाल्या सिद्धींना उत्पन्न करते,
पहा, स्वर्गसुखादिक ( देणें ) हीं ज्याला खेळ आहेत.
विपायें जरी
आठवलें चित्ता । तरी दे आपुली योग्यता ।
हें असो
तयातें प्रशंसितां । लाभु आथि ॥ १०४ ॥
१०४)
अशा पुरुषाच्या नांवाचें मनांत सहज जरी स्मरण केलें तरी तो आपली योग्यता देतो; हें
राहूं दे. त्याची स्तुति केल्यास लाभ होतो.
पुढती
अस्तवेना ऐसें । जया पाहलें अद्वैतदिवसें ।
मग आपणपांचि
आपण असे । अखंडित ॥ १०५ ॥
१०५)
पुन्हा मावळणार नाहीं अशा ऐक्यरुपी दिवसानें ज्यास उजाडलें आहे व जो मग निरंतर आपण
आपल्या ठिकाणींच ( निमग्न ) असतो,
ऐसिया
दृष्टी जो विवेकी । पार्था तो एकाकी ।
सहजें
अपरिग्रही जे तिहीं लोकीं । तोचि म्हणऊनि ॥ १०६ ॥
१०६)
अशा दृष्टीनें जो विवेकी आहे, अर्जुना, तो एकाकी आहे कारण तिन्ही लोकांत तोच आहे.
म्हणून तो सहज परिग्रहशून्य असतो.
ऐसियें
असाधारणें । निष्पन्नाचीं लक्षणें ।
आपुलेनि
बहुवसपणें । कृष्ण म्हणे ॥ १०७ ॥
१०७) (
ज्ञानेश्र्वर महाराज म्हणतात ) अशीं प्राप्त पुरुषांची
लोकोत्तर लक्षणें कृष्ण आपल्या सर्वज्ञतेनें सांगतात.
तो
ज्ञानियांचा बापु । देखणेयांचे दिठीचा दीपु ।
जया
दादुलयाचा संकल्पु । विश्र्व रची ॥ १०८ ॥
१०८) जो
( श्रीकृष्ण ) ज्ञानी लोकांत श्रेष्ठ आहे, सर्व पाहणार्‍यांच्या दृष्टीचा जो
प्रकाशक आहे व ज्या समर्थाचा संकल्प विश्वाची उभारणी करतो,
प्रणवाचिवे
पेठे । जाहलें शब्दब्रह्म माजिठें ।
तें जयाचिये
यशा धाकुटें । वेढुं न पुरे ॥ १०९ ॥
१०९)
ॐकाराच्या पेठेंत तयार झालेलें वेदरुप वस्त्र, तें ज्याच्या सहा गुणांपैकी एक जें
यश, त्या यशाला अपुरें पडल्यामुळें वेढूं शकलें नाहीं, ( वेदांकडून ज्या
श्रीकृष्णाच्या यशाचेंसुद्धा संपूर्ण वर्णन होऊं शकलें नाहीं. )
जयाचेनि आंगिकें
तेजें । आवो रविशशीचिये वणिजे ।
म्हणऊनि जग
हें वेसजे-। वीण असे तया ॥ ११० ॥
११०)
ज्याच्या ( श्रीकृष्णाच्या ) अंगांतील तेजानें सूर्यचंद्राच्या व्यापाराला जोर
आहे, तर मग जग हें त्याच्या प्रकाशावांचून प्रकाशित आहे काय ?
हां गा
नांवचि एक जयाचें । पाहतां गगनही दिसे टांचें ।
गुण एकेक
काय तयाचे । आकळशील तूं ॥ १११ ॥
१११) (
ज्ञानेश्र्वरमहाराज आपल्या मनाला म्हणतात, हें मना, ) ज्या भगवंतांच्या नामाचें
माहात्म्य पाहिलें असतां त्याच्यापुढें आकाशहि कमी दिसतें, त्या भगवंताचे एक एक
गुण तूं कसे जाणशील ?
म्हणोनि असो
हें वानणें । सांगों नेणों कवणाचीं लक्षणें ।
दावावीं
मिषें येणें । कां बोलिलों तें ॥ ११२ ॥
११२)
म्हणून हें वर्णन करणें पुरें. या ( संतांचीं ) लक्षणें सांगण्याच्या निमित्तानें
देवानें कोणाचीं लक्षणें सांगितलीं व तीं कां सांगितलीं, हें मला सांगतां येत
नाही.
ऐकें
द्वैताचा ठावोचि फेडी । ते ब्रह्मविद्या कीजेल उघडी ।
तरि अर्जुनु
पढिये हे गोडी । नासेल हन ॥ ११३ ॥‘
११३) (
पण मला असें वाटतें ) ऐक, द्वैताचा ठावठिकाणा नाहींसा करणारें असें जें आत्मज्ञान,
तें उघड उघड व्यक्त केलें, तर अर्जुन मला आवडतो ही प्रेमाची गोडी खरोखर नाहींशी
होईल.
म्हणोनि तें
तैसें बोलणें । नव्हे सपातळ आड लावणें ।
केलें मनचि
वेगळवाणें । भोगावया ॥ ११४ ॥
११४)
म्हणून भगवंत तसें बोलले नाहींत. परंतु मध्यें अगदी बारीक असा पडदा ठेवला ( म्हणजे
साधूच्या अद्वैतस्थितीच्या वर्णनानें अप्रत्यक्ष रीतीनें महावाक्याचाच बोध केला व
अशा रीतीने देवभक्त यांचीं ) मनें प्रेमसुख
भोगण्याकरितां वेगळीं ठेवलीं.
जय सोहंभाव
हा अटकु । मोक्षसुखालागोनि रंकु ।
तयाचिये
दिठीचा झणें कळंकु । लागेल तुझिया प्रेमा ॥ ११५ ॥
११५) जे
‘ मी ब्रह्म आहें ‘ अशा बोधांत अडकले आहेत व जे मोक्षसुखाकरितां दीन झाले आहेत,
अशांच्या दृष्टीचा काळिमा तुझ्या प्रेमाला कदाचित् लागेल.
विपायें
अहंभाव ययाचा जाईल । मी तेंचि हा जरी होईल ।
तरि मग काय
कीजेल । एकलेया ॥ ११६ ॥
११६)
कदाचित् याचा मीपणा जाईल आणि हा जर मीच होईल, तर मग मी एकट्यानें काय करावें
?
दिठीचि
पाहतां निविजे । कां तोंड भरोनि बोलिजे ।
नातरी
दाटुनि खेंव दीजे । ऐसें कोण आहे ॥ ११७ ॥
११७)
डोळ्यांनींच पाहून शांत व्हावें किंवा तोंड भरुन बोलावें अथवा कडकडून आलिंगन
द्यावें, असें ( दुसरें ) कोण आहे ?
आपुलिया मना
बरवी । असमाई गोठी जीवीं ।
ते कवणेंसि
चावळावी । जरी ऐक्य जाहलें ॥ ११८ ॥
११८) जी
गोष्ट आपल्या मनाला चांगली वाटते आणि जीवांत मावत नाहीं अशी गोष्ट, जर अर्जुनाचें
आपणाशीं ऐक्य झालें तर, कोणास सांगावी ?
इया काकुळती
जनार्दनें । अन्योपदेशाचेनि हातासनें ।
बोलामाजीं
मन मनें । आलिंगूं सरलें ॥ ११९ ॥
११९) या
काकुळतीनें ( काळजीनें ) अन्योपदेशाच्या हातवटीनें ( साधूंच्या वर्णनानें )
बोलण्यामध्यें श्रीकृष्णांनी अर्जुनाचें अर्जुनत्व कायम ठेवून आपल्या मनानें
अर्जुनाच्या मनास आलिंगन दिलें.
हें परिसतां
जरी कानडें । तरी जाण पां पार्थ उघडें ।
कृष्णसुखाचेंचि
रुपडें । वोतलें गा ॥ १२० ॥
१२०) हें ऐकण्यास जरी अवघड वाटलें, तरी असें समज
कीं, अर्जुन हा श्रीकृष्णाच्या सुखाचीच ओतलेली उघड
मूर्ति आहे.
