Shri Dnyaneshwari
मूळ श्लोक
अर्जुन उवाच
:
किं तद्
ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम ।
अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते ॥ १ ॥
१) अर्जुन म्हणाला, हे पुरुषोत्तमा, ते ब्रह्म म्हणजे काय ?
अध्यात्म म्हणजे काय ? कर्म म्हणजे काय ? अधिभूत कशाला म्हणतात ? अधिदैव कशाला म्हणतात
?
मग अर्जुनें म्हणितलें । हां हो जी अवधरिलें ।
जें म्यां पुसिलें । तें निरुपिजो ॥ १ ॥
१) मग अर्जुन म्हणाला, अहो महाराज, ऐकलें कां ? जें मी
विचारलें तें सांगावें.
सांगा कवण तें ब्रह्म । कायसया नाम कर्म ।
अथवा अध्यात्म । काय म्हणिपे ॥ २ ॥
२) सांगा, तें ब्रह्म कोणतें ? कर्म कशाचे नांव आहे ? आणि
अध्यात्म म्हणतात तें काय ?
अधिभूत तें कैसें । एथ अधिदैव तें कवण असे ।
हें उघड मी परियेसें । तैसें बोला ॥ ३ ॥
३) अधिभूत म्हणतात तें कसें आहे ? यांत अधिदैव तें कोण आहे,
हें मला स्पष्ट समजेल असें सांगा.
मूळ श्लोक
अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन् मधुसूदन ।
प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ २ ॥
२) हे मधुसूदना, या देहांत अधियज्ञ कोणता व कसा ? अंतःकरण
निग्रह केलेले ( योगी ) प्रयाणकाळीं तुला कसा जाणतात ?
देवाअधियज्ञ तो काई । कवण पां इये देहीं ।
हें अनुमानसि कांहीं । दिठी न भरे ॥ ४ ॥
४) देवा, अधियज्ञ तो काय आहे व देहांत तो कोण आहे, हें
अनुभवानें पाहूं म्हटलें तर कांहींच समजुतीस येत नाहीं.
आणि नियता अंतःकरणीं । तूं जाणिजसी देहप्रयाणीं ।
तें कैसेनि हें शार्ङ्गपाणी । परिसवा मातें ॥ ५ ॥
५) आणि हे श्रीकृष्णा ज्या पुरुषांनीं आपलें अंतःकरण
स्वाधीन करुन घेतले आहे, त्या पुरुषांकडून त्यांच्या प्रयाणकाली तूं जाणला जातोस
तो कसा, हे मला ऐकवा.
देखा धवळारीं चिंतामणीचां । जरी पहुडला होय दैवाचा ।
तरी वोसणतांही बोलु तयाचा । परी सोपु न वचे ॥ ६ ॥
६) ( ज्ञानेश्र्वरमहाराज म्हणतात ) पाहा, एखादा भाग्यवान
पुरुष जर चिंतामणीच्या घरांत निजला असेल, तर त्याचे बरण्यांतीलहि शब्द पण ते
व्यर्थ जाणार नाहींत.
तैसें अर्जुनाचिया बोलासवें । आलें तेंचि म्हणितलें देवें ।
परियेसें गा बरवें । जें पुसिलें तुवां ॥ ७ ॥
७) त्याप्रमाणें अर्जुनाच्या विचारण्याबरोबरच
श्रीकृष्णाच्या मनांत जें आलें तें श्रीकृष्ण सांगूं लागले. अरे, जें तूं विचारलेस
तें चांगलें ऐक/
किरीटी कामधेनूचा पाडा । परी कल्पतरुचा आहे मांदोडा ।
म्हणोनि मनोरथासिद्धीचिया चाडा । तो नवल नोहे ॥ ८ ॥
८) अर्जुन हा कामधेनूचा बछडा असून शिवाय तो कल्पतरुच्या मांडवाखाली
( बसला ) आहे; म्हणून त्यानें आपले मनोरथ सिद्धीस जावेत अशी इच्छा केली तर त्यांत
आश्र्चर्य नाहीं.
कृष्ण कोपोनि ज्यासी मारी । तो पावे ब्रह्मसाक्षात्कारीं ।
मा कृपेनें उपदेशु करी । तो कैशापरी न पवेल ॥ ९ ॥
९) श्रीकृष्ण रागावून ज्याचा वध करतो, त्यास ब्रह्माचा
साक्षात्कार होतो; मग ज्याला कृपेने उपदेश करील तो ब्रह्मसाक्षात्काराला कसा
पावणार नाहीं ?
जैं कृष्णाचेया होईजे आपण । कृष्ण होय आपुलें अंतःकरण ।
तैं संकल्पाचें आंगण । वोळगती सिद्धी ॥ १० ॥
१०) जेव्हां आपण कृष्णाचे ( अनन्य ) भक्त व्हावें, (
तेव्हां ) आपलें ( भक्ताचें ) अंतःकरण कृष्ण होतें; व मग त्यावेळीं आपल्या
संकल्पाच्या अंगणांत अष्टमहासिद्धि राबतात.
परि ऐसें जें प्रेम । तें अर्जुनींचि आथि निस्सीम ।
म्हणऊनि तयाचे काम । सदा सफल ॥ ११ ॥
११) परंतु असें जें प्रेम, तें अर्जुनाच्याच ठिकाणी अमर्याद
आहे; म्हणून त्याच्या इच्छा सदा सफल आहेत.
या कारणें अनंतें । तें मनोगत तयाचें पुसतें ।
होईल जाणूनि आइतें । वोगरुनि ठेविलें ॥ १२ ॥
१२) यासाठीं श्रीकृष्णांनी अर्जुन आपल्याला ही गोष्ट
विचारील, अशी त्याच्या मनांतील गोष्ट ओळखून, अगोदरच त्या गोष्टीरुपी पक्वानाचें
ताट वाढून ठेवलें.
जें अपत्य थानींहूनि निगे । तयाची भूक ते मायेसीच लागे ।
एर्‍हवीं तें शब्दें काय सांगे । मग स्तन्य दे येरी ॥ १३ ॥
१३) कारण कीं, स्तनपान केल्यानंतर दूर झालेल्या मुलाची भूक आईला
लागते; एर्‍हवीं तें शब्दानें ‘ मला भूक लागली. दूध पाज ‘ असें सांगतें काय ? आणि
मग ती पाजते.
म्हणोनि कृपाळुवा गुरुचिया ठायीं । हें नवल नोहे कांहीं ।
परि तें असो आइका काई । जें देवो बोलता झाला ॥ १४ ॥
१४) म्हणून कृपाळू गुरुच्या बाबतींत हें कांहींच आश्र्चर्य
नाहीं; परंतु तें असो. देव जें कांहीं बोलले तें ऐका.
मूळ श्लोक
श्रीभगवानुवाच
:
अक्षरं ब्रह
परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते ।
भूतभावोद्भवकरो
विसर्गः कर्मसंज्ञितः ॥ ३ ॥
३) श्रीकृष्ण
म्हणाले, जें परम अविनाशीआहें तें ब्रह्म. ब्रह्माची ( आकाराच्या
उत्पत्तिनाशाबरोबर उत्पन्न व नष्ट न होणें ही ) जी सहजस्वरुपस्थिति तिला अध्यात्म
असे म्हणतात. ( अक्षर ब्रह्मापासून ) भूतमात्रादि ( चराचर ) पदार्थंची उत्पत्ति
करणारा जो सृष्टिव्यापार, त्याचें नांव कर्म.
मग
म्हणितलें सर्वेश्र्वरें । जें आकारीं इये खोंकरे ।
केंदलें असत
न खिरे । कवणे काळीं ॥ १५ ॥
१५) मग
सर्वेश्र्वर श्रीकृष्ण म्हणाले, जें या सर्व फुटक्या ( नाशिवंत ) आकाशमात्रांत गच्च
भरलें असतांहि कोणत्याही वेळीं गळत नाहीं;
एर्‍हवीं
सपूरपण तयाचें पहावें । तरि शून्यचि नव्हे स्वभावें ।
परि
गगनाचेनि पालवें । गाळूनि घेतलें ॥ १६ ॥
१६) एर्‍हवीं
त्याचा सूक्ष्मपणा पाहूं गेलें तर तें शून्यच वाटेल; पण तें स्वभावानें शून्य
नव्हे. ( कारण तें मूळचें सत् आहे, ) शिवाय तें इतकें सूक्ष्म आहे कीं, सूक्ष्मांत
सूक्ष्म जें आकाश, त्याच्या पदरांतून तें गाळून घेतलें आहे.
जें ऐसेंही
परि विरुळें । इये विज्ञानाचिये खोळे ।
हालवलेंही न
गळे । तें परब्रह्म ॥ १७ ॥
१७) जें
इतकेंहि सूक्ष्म असून झिरझिरीत असलेल्या या प्रपंचरुप वस्त्राच्या गाळणींतून
हालवलें तरी गळत नाहीं, ते परब्रह्म होय.
आणि
आकाराचेनि आलेपणें । जन्मधर्मातें नेणे ।
आकारलोपीं
निमणें । नाहीं कहीं ॥ १८ ॥
१८) आणि
आकाराला आलेल्या पदार्थांच्या उत्पत्तीबरोबर जें जन्मरुपी विकाराला जाणत नाहीं व
आकारवान् पदार्थ नाहीसें झालें तरी जें केव्हांहि नाश पावत नाही;
ऐशिया
आपुलियाची सहजस्थिती । जया ब्रह्माची नित्यता असती ।
तया नाम
सुभ्रदापती । अध्यात्म गा ॥ १९ ॥
१९)
अर्जुना, याप्रमाणें आपल्या स्थितीनें असणार्‍या ब्रह्माचें जें अखंडत्व त्या
अखंडत्वास अध्यात्म हें नांव आहे.
मग गगनीं
जेविं निर्मळे । नेणों कैंचीं एके वेळे ।
उठती
घनपटळें । नानावर्णे ॥ २० ॥
२०) मग
ज्याप्रमाणें निर्मळ आकाशांत एकदम निरनिराळ्या रंगांच्या मेघांच्या फळ्या कशा
येतात हें कळत नाहीं;
तैसें
अमूर्ती तिये विशुद्ध । महदादि भूतभेदें ।
ब्रह्मांडाचे
बांधे । होंचि लागती ॥ २१ ॥
२१)
त्याप्रमाणे त्या विशेष शुद्ध व निराकार अशा ब्रह्माच्या ठिकाणी महत् तत्त्व वगैरे
भूतभेदानें ब्रह्मांडाचे आकार उत्पन्न व्हावयासच लागतात.
पैं
निर्विकल्पाचिये बरडी । कीं आदिसंकल्पाची फुटे विरुढी ।
आणि ते
सवेंचि मोडोनि य ढोंढी । ब्रह्मगोळकांची ॥ २२ ॥
२२)
निर्विकल्प परब्रह्मरुपी माळ जमिनीवर मूळ संकल्प ( एकोऽहं बहु स्याम् ) रुपी अंकुर
फुटतो; आणि त्याबरोबर ब्रह्मगोळकांचे आकार दाट येतात.
तया एकैकाचे
भीतरी पाहिजे । तव वीजाचाचि भरिला देखिजे ।
माजीं
होतियां जातियां नेणिजे । लेख जीवां ॥ २३ ॥
२३)
त्या एकेक ब्रह्मांडामध्यें पाहावें, तों तें ब्रह्मांड बीजांनीच ( मूळ समकल्पांनीच
) भरलेलें दिसतें; व एकेका ब्रह्मांडामध्यें होणार्‍याजाणार्‍या जीवांची ( तर )
गणती नाहीं,
मग तया
गोळकांचे अंशांश । प्रसवती आदिसंकल्प असमसहास ।
हें असो ऐसी
बहुवस । सृष्टि वाढे ॥ २४ ॥
२४) मग
त्या गोळकांमधील अंशरुपी एकेक जीव, असंख्य आदिसंकल्प करावयास लागले. हें असो.
याप्रमाणें सृष्टि फार वाढावयास लागली.
परि
दूजेनविण एकला । परब्रह्मचि संचला ।
अनेकत्वाचा आला । पूर जैसा ॥ २५ ॥
२५) पण दुसर्‍याशिवाय एक परब्रह्मच सर्वत्र भरलेलें आहे आणि
त्याच्या ठिकाणीं अनेकत्चाचा असा पूर आला आहे.
तैसें
समविषमत्व नेणों कैचें । वायांचि चराचर रचे ।
पाहतां
प्रसवतिया योनींचे । लक्ष दिसती ॥ २६ ॥
२६)
याप्रमाणें त्या ब्रह्माच्या ठिकाणीं समविषमत्व कोठून आलें, हें कळत नाहीं, तेथें
उगीचच स्थावरजंगम पदार्थ उत्पन्न होतात. ते पाहिले असतां प्रसवणार्‍या योनींचें
लक्षावधि प्रकार दिसतात.
येरी
जीवाभावाचिये पालविये । कांहीं मर्यादाच करुं नये ।
पाहिजे कवण
हें आघवें विये । तंव मूळ तें शून्य ॥ २७ ॥
२७) इतर
जीवाभावाच्या पालवीची काहीं गणनाच करतां येत नाहीं. हें कोण प्रसवतें ? म्हणून
पाहूं गेलें तर, त्याचें मूळ तें शून्य आहे.
म्हणूनि
कर्ता मूदल न दिसे । आणि शेखीं कारणही कांहीं नसे ।
माजीं
कार्यचि आपैसें । वाढों लागे ॥ २८ ॥
२८)
म्हणून याचा मूळांत कर्ता कोणी दिसत नसून, शेवटीं याचें कारणहि कांहीं नाहीं; व
मध्यें कार्यच मात्र आपोआप वाढावयास लागलें आहे.
ऐसा
करितेनवीण गोचरु । अव्यक्तीं हा आकारु ।
निपजे जो
व्यापारु । तया नाम कर्म ॥ २९ ॥
२९) याप्रमाणें कर्त्याशिवाय अव्यक्ताच्या ठिकाणीं, (
ज्याच्या योगें ) हा भासमान होणारा आकार उत्पन्न होतो,
असा जो व्यपार, त्याला ‘ कर्म ‘ हें नांव आहे.
No comments:
Post a Comment