Dashak Choutha Samas Navava AtmaNiedan Bhakti
Samas Navava AtmaNivedan Bhakti is in Marathi. In this Samas Samarth Ramdas is telling us about Bhakti. AtmaNivedan Bhakti is Ninth from Navavidha Bhakti. AtmaNivedan means to know that there is no separation inbetween I and God. It is not easy to know unless we think properly. That what we see is not real and what we don’t see that is God or Atma is real.
समास नववा आत्मनिवेदनभक्ति
श्रीराम ॥
मागां जालें निरुपण । आठवे भक्तीचें लक्षण ।
आतां ऐका सावधान । भक्ति नवमी ॥ १ ॥
१) मागच्या समासांत आठवी भक्ती कशी त्याचे वर्णन केले. आतां सावधपणें नवव्या भक्तीचे वर्णन ऐका.
नवमी निवेदन जाणावें । आत्मनिवेदन करावें ।
तें हि सांगिजेल स्वभावें । प्रांजळ करुनि ॥ २ ॥
२) निवेदनाला नववी भक्ती म्हणतात. आपण सर्वस्वी स्वतःला भगवंताकडे सोपविणे.म्हणजे आत्मनिवेदन. त्याच्या ताब्यांत देणे किंवा स्वतःला देवाच्या हाती सोपविणे.
ऐका निवेदन लक्षण । देवासि वाहावें आपण ।
करावें तत्वविवरण । म्हणिजे कळे ॥ ३ ॥
३) स्वतःला देवाला वाहाणे ही निवेदनाची खूण आहे. तत्वाचा शोध घेतल्यावर जे उरते ते म्हणजेच मी हा देवाला ममत्व सोडून वाहून टाकणे.
मी भक्त ऐसें म्हणावें । आणी विभक्तपणें भजावें ।
हें आवघेंचि जाणावें । विलक्षण ॥ ४ ॥
४) मी भक्त आहे आहे असे एकीकडे म्हणायचे आणी दुसरीकडे वेगळेपणा धरुन भगवंताची भक्ती करायची. यामधिल विरोधाभास विलक्षण वाटतो.
लक्षण असो विलक्षण । ज्ञान असोन अज्ञान ।
भक्त असोन विभक्तपण । तें हें ऐसें ॥ ५ ॥
५) म्हणजे एकीकडे एखादे लक्षण आहे असे म्हणायचे व दुसरीकडे तें लक्षण नाही असे वागायचे. किंवा एखाद्याला ज्ञान आहे असे म्हणायचे व दुसरीकडे तें
ज्ञान नाही असे वागायचे. त्यामुळे लक्षण आहे व लक्षण नाही, किंवा ज्ञान व अज्ञान या गोष्टी एकावेळी असू शकत नाहीत. त्याचप्रमाणे एखादा माणुस एकाचवेळी भक्त व विभक्त असू शकत नाही.
भक्त म्हणिजे विभक्त नव्हे । आणी विभक्त म्हणिजे भक्त नव्हे ।
विचारेंविण कांहींच नव्हे । समाधान ॥ ६ ॥
६) भक्त हा भगवंतापासून वेगळा नाही. व जो भगवंतापासून वेगळा आहे तो भक्त नव्हे. परंतु आत्मानात्म विचार केल्याखेरीज या गोष्टी समाधानकारक रीतीने समजणार नाहीत.
तस्मात विचार करावा । देव कोण तो वोळखावा ।
आपला आपण शोध घ्यावा । अंतर्यामीं ॥ ७ ॥
७) म्हणून विचार करुन देव कोण ते ओळखावे. आपला आपणच आपल्या अंतरी शोध घ्यावा. आणी जाणून घ्यावे.
मी कोण ऐसा निवाडा । पाहों जातां तत्वझाडा ।
विचार करितां उघडा । आपण नाहीं ॥ ८ ॥
८) मी कोण आहे हा साधा प्रश्ण वाटतो. पण याच्या मागच्या तत्वाचा विचार करायला लागल्यावर जो " मी " आपण समजतो तो खरा " मी "नाही असे समजते.
तत्वें तत्व जेच्हां सरे । तेव्हां आपण कैंचा उरे ।
आत्मनिवेदन येणें प्रकारें । सहजचि जालें ॥ ९ ॥
९) एका तत्वाने दुसर्‍या तत्वाचे निरसन होत नाही. तेव्हां आपण निराळे उरत नाही. अशारीतीने तत्वनिरसनाने आत्मनिवेदन सहजच होते.
तत्वरुप सकळ भासे । विवेक पाहातां निरसे ।
प्रकृतिनिरासें आत्मा असे । आपण कैंचा ॥ १० ॥
१०) सगळे दृश्य विश्र्व पंचमहाभूतांचे बनलेले आहे. त्यांचे विवेकानें विवरण केले तर सर्वांचा निरास होतो. म्हणजे ती शेवटपर्यंत खरेपणाने टिकत नाहीत.
अशारीतीने दृश्य विश्र्वाचे अथवा प्रकृतीचे निरसन झालें की आत्मस्वरुपच शिल्लक उरते. मग आपला मी वेगळा राहातच नाही.
येक मुख्य परमेश्र्वरु । दुसरी प्रकृति जगदाकारु ।
तिसरा आपण कैंचा चोरु । आणिला मधें ॥ ११ ॥
११) मुख्य मुलतत्वे दोनच आहेत. एक परमेश्र्वर व दुसरी विश्र्वाचा आकार त्या दोघांमध्ये तिसरा " मी " हा चोर येतच नाही.
ऐसें हें सिद्धचि असतां । नाथिली लागे देहअहंता ।
परंतु विचारें पाहों जातां । कांहींच नसे ॥ १२ ॥
१२) परमात्मा आणी प्रकृती हीं दोन मूलतत्वें स्वतः सिद्ध आहेत. परंतु मुळांत नसलेला आणी या कारणासाठी खोटा असलेला देहाहंकार आपल्याला चिकटतो. तरीपण विचारानें शोध घेतल्यास त्याला कांही आधार नाही असा निश्र्चय होतो.
पाहातां तत्वविवंचना । पिंडब्रह्मांडतत्वरचना ।
विश्र्वाकारें वेक्ती नाना । तत्वें विस्तारलीं ॥ १३ ॥
१३) व्यक्ति आणि विश्र्व यांमधील तत्वांची रचना शोधून पाहिली, त्याचप्रमाणें तत्वांची मीमांसा करुन पाहिली तर असे आढळते की, या विश्र्वामधील अनेक प्रकारचे अगणित आकार किंवा दृश्य वस्तु हा सगळा तत्वांचाच विस्तार आहे.
तत्वें साक्षत्वें वोसरती । साक्षत्व नुरे आत्मप्रचिती ।
आत्मा असे आदिअंतीं । आपण कैंचा ॥ १४ ॥
१४) आपल्या देहासकट या विश्र्वाकडे आपण साक्षित्वाने पाहूं लागलो, म्हणजे केवळ बघणार्‍याची भूमिका ठेवून तिर्‍हाईतपणाने पाहूं लागलो तर ती तत्वें सहज नाहीशी होतात. नंतर प्रत्यक्ष आत्म्याचा अनुभव आला कीं साक्षीपणाही उरत नाही. विश्र्वाच्या आरंभी केवळ आत्माच होता तसाच विश्र्वाच्या शेवटीसुद्धा आत्माच शिल्लक राहतो. हें जर खरे तर आपल्या मीपणाला वेगळें अस्तित्व राहातच नाही.
आत्म एक स्वानंदघन । आणी अहमात्मा हें वचन ।
तरी मग आपण कैंचा भिन्न । उरला तेथें ॥ १५ ॥
१५) आत्मा सगळीकडे व्यापून आहे. आपल्या आनंदानें तो संपूर्ण भरलेला आहे. आणि मीच तो आत्मा आहे असे श्रुति सांगते. तर " मी " आणखी कोणी निराळा असू शकत नाही. म्हणून देहाचा अहंकार खोटा आहे.
सोहं हंसा हें उत्तर । याचें पाहावें अर्थांतर ।
पाहातां आत्मयाचा विचार । आपण कैंचा तेथें ॥ १६ ॥
१६) " कोऽहम् " या प्रश्र्णाचे उत्तर " सोऽहम् " " मी कोण " याप्रश्र्णाचे उत्तर " तो मी "आहे. या उत्तरामध्ये असणारा सर्व अर्थ उकलून पहावा. आत्म्याच्या विचारांत शिरले कीं " मी " आणखी कोणी निराळा आहे हे सिद्ध होत नाही.
आत्मा निर्गुण निरंजन । तयासी असावें अनन्य ।
अनन्य म्हणिजे नाहीं अन्य । आपण कैंचा तेथें ॥ १७ ॥
१७) सोऽहम् म्हणजे तो आत्मा मी आहे. आत्मा निर्गुण व निरंजन म्हणजे दृश्याच्या पलीकडे व मलरहित आहे. मी तोच असल्याने त्याच्याशी अनन्य आहे. अनन्य म्हणजेमी व तो वेगळे नाही. हें जर खरे तर " मी " कोणी निराळा आहे असे कसे म्हणता येईल.
आत्मा म्हणिजे तो अद्वैत । जेथे नाहीं द्वैताद्वैत ।
तेथें मीपणाचा हेत । उरेल कैंचा ॥ १८ ॥
१८) आत्मा अद्वैत आहे, अद्वैत म्हणजे द्वैत नाहीं तें, ज्यांत दुसरेपणा नाहीं तें. असें जर आहे तर आणखी वेगळ्या " मी "पणाचे कारण असूंच शकत नाही.
आत्मा पूर्णत्वें परिपूर्ण । जेथें नाहीं गुणागुण ।
निखळ निर्गुण आपण । कोण कैंचा ॥ १९ ॥
१९) आत्मा सर्व बाजूंनी परिपूर्ण आहे. तो मूर्तिमंत पूर्णता आहे. तेथें गुण व अवगुण दोन्हीही नाहीत. मानवी बुद्धिला गुणांवाचून वस्तूची कल्पनाच करता येत नाही. म्हणुन सर्व अनात्मवस्तु आपण सगुण म्हणतो. पण आत्मवस्तु मानवी कल्पनांच्या पलीकडे असल्याने आपण तिला निर्गुण म्हणतो.
त्वंपद तत्पद असिपद । निरसुनि सकळ भेदाभेद ।
वस्तु ठाईंची अभेद । आपण कैंचा ॥ २० ॥
२०) " तत् त्वम् असि " म्हणजे " तूं ते ब्रह्म आहेस " असें उपनिषदांतील स्वानुभवाचे वाक्य आहे. या तिनही पदांच्या पलिकडे असलेल्या आत्मस्वरुपापर्यंत जो पोहोचला, त्याला भेद व अभेद दोन्ही लटके होतात. त्याला मी देह आहे अशी मीपणाची निराळी अवस्था कशी असणार ? म्हणून मीपणाअसत्य आहे.
निरसितां जीवशिवउपाधी । जीवशिवचि कैंचे आधीं ।
स्वरुपीं होतां दृढबुद्धि । आपण कैंचा ॥ २१ ॥
२१) मी जीव आहे व तो शिव आहे. हा विद्याअविद्यांनी निर्माण केलेला भेद आहे. त्या भेदाची उपाधि नाहींशी केली तर आत्मस्वरुपांत जीवशिव असा भेद नाही हे लक्षांत येईल. असा निश्र्चय झाला की मी राहणार नाही.
आपण मिथ्यासाच देव । देव भक्त अनन्यभाव ।
या वचनाचा अभिप्राव । अनुभवीन जाणती ॥ २२ ॥
२२) " मी देह आहे " या भावनेमुळे आपण कोणी निराळे आहोत, स्वतंत्र आहोत, असा जो
आपला दृढ विश्र्वास असतो, तो भ्रम असतो. तो असत्य आहे. एक भगवंत काय तो खरा आहे.
तसेच भक्त व भगवंत दोघे निराळे दिसले तरी ते वेगळे नसतात. दोघे एकमेकाशी अनन्य असतात.
एकरुप असतात. हे जे मी (समर्थ) सांगतो त्याचा अर्थ फक्त स्वानुभवी पुरुषांनाच कळेल.
या नाव आत्मनिवेदन । ज्ञानियांचे समाधान ।
नवमे भक्तीचें लक्षण । निरोपिलें ॥ २३ ॥
२३) भक्तानें आपला संपूर्ण मीपणा भगवंताला वाहणें आणि त्याच्याशी संपूर्णपणे एकरुप होऊन जाणें
यास आत्मनवेदन असे म्हणतात. आत्मनिवेदनानेच ज्ञानी पुरुषांना समाधान लाभते. याप्रमाणे नवव्या
भक्तीचे लक्षण निरोपिले.
पंचभूतांमध्यें आकाश । सकळ देवांमध्यें जगदीश ।
नवविधा भक्तिमधें विशेष । भक्ति नवमी ॥ २४ ॥
२४) ज्याप्रमाणे पंचमहाभूतांमध्यें आकाश, सगळ्या देवांमध्ये जगदिश श्रेष्ठ, त्याचप्रमाणें भक्तीचे जे नऊ प्रकार सांगितले त्यामध्यें नववी म्हणजे आत्मनिवेदन भक्ति सर्वांत श्रेष्ठ भक्ति आहे.
नवमी भक्ति आत्मनिवेदन । न होतां न चुके जन्ममरण ।
हें वचन सत्य प्रमाण । अन्यथा नव्हे ॥ २५ ॥
२५) नववी भक्ति जी आर्मनिवेदन ती जर साधली नाही तर माणसाचें, भक्ताचे जन्ममरण चुकणार नाही, हे माझे बोलणे अगदी खरे आहे, अनुभवाला धरुन आहे, तें खोटे होणार नाही.
ऐसी हे नवविधा भक्ती । केल्यां पाविजे सायोज्यमुक्ती ।
सायोज्यमुक्तीस कल्पांतीं । चळण नाहीं ॥ २६ ॥
२६) नवविधा भक्ति ही अशी आहे. ती आचरली तर सायुज्यमुक्ति मिळते. या सबंध विश्र्वाचा
लय झाला तरी सायुज्यमुक्ति अचल राहते. तिच्यामध्यें बदल होत नाही.
तिहीं मुक्तीस आहे चळण । सायोज्यमुक्ती अचळ जाण ।
त्रैलोक्यास होतां निर्वाण । सायोज्यमुक्ती चळेना ॥ २७ ॥
२७) एकंदर मुक्ति चार आहेत. त्यापैकी पहिल्या तीन मुक्तींमध्ये फरक घडून येतो. सायुज्यमुक्ति मात्र अचल राहते, तिच्यांत फरक पडत नाही. तिन्ही लोकांचा शेवट झाला तरी सायुज्यमुक्तिमध्यें कोणताही फेरबदल होत नाही ती जशीच्या तशीच कायम राहते.
आवघीया चत्वार मुक्ती । वेदशास्त्रें बोलती ।
तयामधें तीन नासती । चौथी ते अविनाश ॥ २८ ॥
२८) वेद व शास्त्रे यांनी एकंदर चार प्रकारच्या मुक्ति वर्णन केल्या आहेता. त्यापैंकी तीन नश्वर आहेत.
अशाश्वत आहेत. पण चौथी मात्र शाश्वत आहे. अविनाशी आहे.
पहिली मुक्ती ते स्वलोकता । दुसरी ते समीपता ।
तिसरी ते स्वरुपता । चौथी सायोज्यमुक्ती ॥ २९ ॥
२९) पहिली मुक्ति स्वलोकता, दुसरी समीपता, तिसरी स्वरुपता आणि चौथी सायोज्यमुक्ती होय.
ऐसिया चत्वार मुक्ती । भगवद्भजनें प्राणी पावती ।
हेंचि निरुपण प्रांजळ श्रोतीं । सावध पुढें परिसावें ॥ ३० ॥
३०) अशा या चार मुक्ति भगवंताच्या भक्तीनें माणसाला त्या प्राप्त होतात. पुढील समासी हाच
विषय सांगावयाचा आहे. श्रोत्यांनी ते सावधपणें ऐकावे.
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मनिवेदनभक्तिनाम समास नववा ॥
Samas Navava AtmaNiedan Bhakti
समास नववा आत्मनिवेदनभक्ति
Custom Search
No comments:
Post a Comment