ShriRamCharitManas AyodhyaKanda Part 47 श्रीरामचरितमानस,अयोध्याकाण्ड भाग ४७

 

ShriRamCharitManas 

AyodhyaKanda Part 47 

Doha 275 to 280 

श्रीरामचरितमानस 

अयोध्याकाण्ड भाग ४७ 

दोहा २७५ आणि २८०

दोहा—आश्रम सागर सांत रस पूरन पावन पाथु ।

सेन मनहुँ करुना सरित लिएँ जाहिं रघुनाथु ॥ २७५ ॥

श्रीरामांचा आश्रम शांतरसरुपी पवित्र जलाने पूर्ण भरलेला समुद्र होता. जनकांचा समाज जणू करुणरसाची नदी होती. आणि आश्रमरुपी शांतरसाच्या समुद्राला भेटायला श्रीराम तिला घेऊन निघाले.॥ २७५ ॥

बोरति ग्यान बिराग करारे । बचन ससोक मिलत नद नारे ॥

सोच उसास समीर तरंगा । धीरज तट तरुबर कर भंगा ॥

या करुणा-नदीला इतका पूर आला होता की, तिने ज्ञान-वैराग्यरुपी तटांना बुडवून टाकले होते. शोकपूर्ण बोलणे म्हणजे नद्या व ओढे होते, ते या नदीस मिळत होते आणि चिंतापूर्णा दीर्घ श्वास हवेच्या  झोतात उसळलेल्या लाटा होत्या. त्या धैर्यरुपी किनार्‍यावरील उत्तम वृक्ष उपटून टाकीत होत्या. ॥ १ ॥

बिषम बिषाद तोरावति धारा । भय भ्रम भवँर अबर्त अपारा ॥

केवट बुध बिद्या बड़ि नावा । सकहिं न खेइ ऐक नहिं आवा ॥

भयानक शोक हा या नदीतील प्रचंड प्रवाह होता. भय व भ्रम हे त्यामधील असंख्य भोवरे व चक्रे होती. विद्वान हे नावाडी होते व विद्या ही मोठी नौका होती, परंतु ते चालवू शकत नव्हते. कुणाला तिचा अंदाज येत नव्हता. ॥ २ ॥

बनचर कोल किरात बिचारे । थके बिलोकि पथिक हियँ हारे ॥

आश्रम उदधि मिली जब जाई । मनहुँ उठेउ अंबुधि अकुलाई ॥

वनात फिरणारे बिचारे कोल-किरात हे प्रवासी होते. ते ती नदी पाहून मनातून खचले होते. ही करुणा-नदी जेव्हा आश्रम समुद्रास येऊन मिळाली, तेव्हा जणू तो समुद्र उसळू लागला. ॥ ३ ॥

सोक बिकल दोउ राज समाजा । रहा न ग्यानु न धीरजु लाजा ॥

भूप रुप गुन सील सराही । रोवहिं सोक सिंधु अवगाही ॥

दोन्हीही राज-समाज शोकाकुल झाले होते. कुणाला ज्ञान राहिले नाही की लज्जाही राहिली नाही. राजा दशरथ यांच्या रुप, गुण व शीलाची प्रशंसा करीत सर्वजण रुदन करीत होते आणि शोक-समुद्रात बुड्या मारीत होते. ॥ ४ ॥

 छंद—अवगाहि सोक समुद्र सोचहिं नारि नर ब्याकुल महा ।

दै दोष सकल सरोष बोलहिं बाम बिधि कीन्हो कहा ॥

सुर सिद्ध तापस जोगिजन मुनि देखि दसा बिदेह की ।

तुलसी न समरथु कोउ जो तरि सकै सरित सनेह की ॥

शोक समुद्रात बुड्या मारणारे सर्व स्त्री-पुरुष चिंतेने व्याकूळ झाले होते. ते सर्वजण विधात्याला दोष देत क्रोधाने म्हणत होते की प्रतिकूल दैवाने हे काय केले ? तुलसीदास म्हणतात की, देव, सिद्ध, तपस्वी, योगी व मुनिगण यांमध्ये कोणीही असा सामर्थ्यशाली नाही की, जो त्या प्रसंगी राजा विदेहाची दशा पाहून प्रेमाची नदी पार करु शकेल. ॥

सो०—किए अमित उपदेस जहँ तहॅं लोगन्ह मुनिबरन्ह ।

धीरजु धरिअ नरेस कहेउ बसिष्ठ बिदेह सन ॥ २७६ ॥

जेथे तेथे श्रेष्ठ मुनींनी लोकांना असंख्य उपदेश दिले आणि वसिष्ठांनी विदेह जनकांना म्हटले की, ‘ तुम्ही धीर धरा.’ ॥ २७६ ॥

जासु ग्यानु रबि भव निसि नासा । बचन किरन मुनि कमल बिकासा ॥

तेहि कि मोह ममता निअराई । यह सिय राम सनेह बड़ाई ॥

ज्या राजा जनकांचा ज्ञानरुपी सूर्य जन्म-मरणरुपी रात्रीचा नाश करतो आणि ज्यांची वचनरुपी किरणे ही मुनिरुपी कमलांना प्रफुल्लित करतात, त्यांच्याजवळ मोह व ममता हे फिरकू शकतील काय ? परंतु हा सीतारामांच्या प्रेमाचा महिमा आहे. ॥ १ ॥               

बिषई साधक सिद्ध सयाने । त्रिबिध जीव जग बेद बखाने ॥

राम सनेह सरस मन जासू । साधु सभॉं बड़ आदर तासू ॥

जगामध्ये विषयी, साधक व सिद्ध असे तीन प्रकारचे जीव आहेत, असे वेदांमध्ये सांगितले आहे. या तिघांमध्ये ज्याचे चित्त श्रीरामांच्या स्नेहामध्ये बुडालेले असते, त्याचाच साधूंच्या सभेत मोठा आदर होतो. ॥ २ ॥

सोह न राम पेम बिनु ग्यानू । करनधार बिनु जिमि जलजानू ॥

मुनि बहुबिधि बिदेहु समुझाए । रामघाट सब लोग नहाए ॥

ज्याप्रमाणे नावाड्याविना जहाज चालत नाही, त्याप्रमाणे श्रीरामांच्या प्रेमाविना ज्ञानाला शोभा नाही. वसिष्ठांनी विदेहराज जनकांना पुष्कळ प्रकारे समजाविले. नंतर सर्व लोकांनी रामघाटावर स्नान केले. ॥ ३ ॥

सकल सोक संकुल नर नारी । सो बासरु बीतेउ बिनु बारी ॥

पसु खग मृगन्ह न कीन्ह अहारु । प्रिय परिजन कर कौन बिचारु ॥

स्त्री-पुरुष सर्वजण शोकाकुल होते. त्या दिवशी भोजन ते काय, कुणी पाणीही घेतले नाही. पशु-पक्षी व हरिणांनीसुद्धा आहार घेतला नाही. मग प्रियजन व कुटुंबीयांच्याविषयी काय सांगावे ? ॥ ४ ॥

दोहा—दोउ समाज निमिराजु रघुराजु नहाने प्रात ।

बैठे सब बट बिटप तर मन मलीन कृस गात ॥ २७७ ॥

निमिराज जनक आणि रघुराज रामचंद्र आणि दोन्हीकडची मंडळी यांनी दुसर्‍या दिवशी सकाळी स्नान केले आणि सर्वजण वटवृक्षाखाली जाऊन बसले. सर्वांची मने उदास व शरीरे अशक्त झाली होती. ॥ २७७ ॥

जे महिसुर दसरथ पुर बासी । जे मिथिलापति नगर निवासी ॥

हंस बंस गुर जनक पुरोधा । जिन्ह जग मगु परमारथु सोधा ॥

जे अयोध्येचे राहणारे व जे मिथिलेचे राहणारे ब्राह्मण होते आणि सूर्यवंशाचे गुरु वसिष्ठ व जनकांचे पुरोहित शतानंद की ज्यांनी सांसारिक अभ्युदयाचा मार्ग व परमार्थाचा मार्ग शोधून काढला होता, ॥ १ ॥

लगे कहन उपदेस अनेका । सहित धरम नय बिरति बिबेका ॥

कौसिका कहि कहि कथा पुरानीं । समुझाई सब सभा सुबानीं ॥

ते सर्वजण धर्म, नीती, वैराग्य व विवेकयुक्त अनेक विचार सांगू लागले. विश्वामित्रांनी प्राचीन कथा सर्व सभेला सुंदर वाणीमध्ये समजावून दिल्या. ॥ २ ॥

तब रघुनाथ कौसिकहि कहेऊ । नाथ कालि जल बिनु सबु रहेऊ ॥

मुनि कह उचित कहत रघुराई । गयउ बीति दिन पहर अढ़ाई ॥

तेव्हा श्रीरघुनाथांनी विश्र्वामित्रांना म्हटले की, ‘ हे मुनिवर्य ! काल सर्व लोक पाणीसुद्धा न पिता राहिले आहेत, म्हणून आता काही आहार घेतला पाहिजे.’ विश्र्वामित्र म्हणाले, ‘ श्रीरघुनाथ योग्यच सांगत आहेत. आजही अडीच प्रहर उलटून गेले. ॥ ३ ॥

 रिषि रुख लखि कह तेरहुतिताजू । इहॉं उचित नहिं असन अनाजू ॥

कहा भूप भल सबहि सोहाना । पाइ रजायसु चले नहाना ॥

विश्र्वामित्रांचा रोख पाहून जनक म्हणाले की, ‘ येथे अन्न खाणे योग्य नाही.’ राजांचे सुंदर बोलणे ऐकून सर्वांच्या मनाला बरे वाटले. आज्ञा घेऊन सर्व स्नानास गेले. ॥ ४ ॥   

दोहा—तेहि अवसर फल फूल दल मूल अनेक प्रकार ।

लइ आए बनचर बिपुल भरि भरि कॉंवरि भार ॥ २७८ ॥

त्याचवेळी अनेक प्रकारची पुष्कळ फळे, फुले, पाने, मुळे इत्यादी पदार्थंच्या कावड्या घेऊन कोल, किरात हे वनवासी लोक आले. ॥ २७८ ॥

कामद भे गिरि राम प्रसादा । अवलोकत अपहरत बिषादा ॥

सर सरिता बन भूमि बिभागा । जनु उमगत आनँद अनुरागा ॥

श्रीरामचंद्रांच्या कृपेमुळे सर्व पर्वत मनोवांछित वस्तू देणारे बनले. केवळ दर्शनानेच ते सर्व दुःखांचे हरण करीत. तेथील तलाव, नद्या, वने आणि पृथ्वीचे सर्व भाग यांमध्ये जणू आनंद व प्रेमाचा सागर उसळत होता. ॥ १ ॥

बेलि बिटप सब सफल सफूला । बोलत खग मृग अलि अनुकूला ॥

तेहि अवसर बन अधिक उछाहू । त्रिबिध समीर सुखद सब काहू ॥

वेली आणि वृक्ष हे सर्वच फुलांनी भरुन गेले. पक्षी, पशू आणि भ्रमर हे मनोहर बोल बोलू लागले. त्याप्रसंगी वनामध्ये फार उत्साह भरला होता. सर्वांना सुख देणारे शीतल, मंद व सुगंधित वारे वाहात होते. ॥ २ ॥

जाइ न बरनि मनोहरताई । जनु महि करति जनक पहुनाई ॥

तब सब लोग नहाइ नहाई । राम जनक मुनि आयसु पाई ॥

देखि देखि तरुबर अनुरागे । जहँ तहँ पुरजन उतरन लागे ॥

दल फल मूल कंद बिधि नाना । पावन सुंदर सुधा समाना ॥

वनाच्या मनोहरतेचे वर्णन करणेंच कठीण होते. जणू पृथ्वी ही जनकांचा पाहुणचार करीत होती. त्यावेळी जनकपुरवासी सर्व लोक आंघोळ करुन श्रीराम, जनक व मुनी यांची आज्ञा घेऊन सुंदर वृक्ष पाहात-पाहात प्रेमाने जिकडे तिकडे उतरत होते. पवित्र, सुंदर व अमृतासारखी अनेक प्रकारची पाने, फळे, मुळे व कंद ॥ ३-४ ॥

दोहा—सादर सब कहँ रामगुर पठए भरि भरि भार ।

पूजि पितर सुर अतिथि गुर लगे करन फरहार ॥ २७९ ॥

यांची ओझी श्रीरामांचे गुरु वसिष्ठांनी सर्वांच्याकडे भरभरुन आदराने पाठविली. तेव्हा ते लोक पितर, देवता, अतिथी आणि गुरु यांची पूजा करुन फलाहार करु लागले. ॥ २७९ ॥

एहि बिधि बासर बीते चारी । रामु निरखि नर नारि सुखारी ॥

दुहु समाज असि रुचि मन माहीं । बिनु सिय राम फिरब भल नाहीं ॥

अशा प्रकारे काही दिवस निघून गेले. श्रीरामचंद्रांच्या दर्शनामुळे सर्व स्त्री-पुरुष सुखी होते. श्रीसीतारामांना घेतल्याविना परत जाणे चांगले नाही, अशी दोन्ही समाजांच्या मनात इच्छा होती. ॥ १ ॥

सीता राम संग बनबासू । कोटि अमरपुर सरिस सुपारी ॥

परिहरि लखन रामु बैदेही । जेहि धरु भाव बाम बिधि तेही ॥

श्रीसीतारामांच्या सोबत वनात राहणे म्हणजे कोट्यावधी देवलोकांमध्ये निवास करण्याजोगे सुखदायक होते. लक्ष्मण, श्रीराम व जानकी यांना सोडून ज्यांना आपले घर बरे वाटते, देव त्यांच्या विरुद्ध आहे, असे समजावे. ॥ २ ॥

दाहिन दइउ होइ जब सबही । राम समीप बसिअ बन तबही ॥

मंदाकिनि मज्जनु तिहु काला । राम दरसु मुद मंगल माला ॥

जेव्हा दैव हे सर्वांना अनुकूल असेल,तेव्हाच श्रीरामांच्याजवळ वनात निवास घडू शकतो. मंदाकिनीचे त्रिकाळ स्नान, आनंद व मांगल्याची रास असलेले श्रीरामांचे दर्शन, ॥ ३ ॥

अटनु राम गिरि बन तापस थल । असनु अमिअ सम कंद मूल फल ॥

सुख समेत संबत दुइ साता । पल सम होहिंन जनिअहिंजाता ॥

श्रीरामांचा कामदनाथ पर्वत, वने व तपस्व्यांच्या स्थानातून फिरणे आणि अमृतासमान मधुर कंद, मुळे, व फळांचे भोजन. अशा सुखसोहळ्यात चौदा वर्षे पळासारखी निघून जातील. केव्हा गेली कळणार नाही. ॥ ४ ॥  

दोहा—एहि सुख जोग न लोग सब कहहिं कहॉं अस भागु ।

सहज सुभायँ समाज दुहु राम चरन अनुरागु ॥ २८० ॥

सर्व लोक म्हणत होते की, आम्ही या सुखांच्या योग्यतेचे नाही. आमचे एवढे भाग्य कुठचे ? दोन्ही समाजांना श्रीरामांविषयी मनापासून प्रेम होते. ॥ २८० ॥

एहि बिधि सकल मनोरथ करहीं । बचन सप्रेम सुनत मन हरहीं ॥

सीय मातु तेहि समय पठाईं । दासीं देखि सुअवसरु आईं ॥

सर्वजण अशा प्रकारे मनोरथ करीत होते. त्यांचे प्रेमळ बोलणें ऐकणार्‍यांची मने आकर्षित करुन घेत होते. त्याचवेळी सीतेची माता सुनयना हिने पाठविलेल्या दासी कौसल्या इत्यादी राण्यांना भेटण्याची योग्य वेळ पाहून आल्या. ॥ १ ॥

सावकास सुनि सब सिय सासू । आयउ जनकराज रनिवासू ॥

कौसल्यॉं सादर सनमानी । आसन दिए समय सम आनी ॥

सीतेच्या सर्व सासवा या वेळी मोकळ्या आहेत. हे ऐकून जनक राजांचा राणीवसा त्यांना भेटायला आला. कौसल्येने आदराने त्यांना सन्मान दिला आणि प्रसंगानुरुप आसने आणून दिली. ॥ २ ॥

सीलु सनेहु सकल दुहु ओरा । द्रवहिं देखि सुनि कुलिस कठोरा ॥

पुलक सिथिल तन बारि बिलोचन । महि नख लिखन लगीं सब सोचन ॥

दोन्ही बाजूच्या सर्वांचे वागणे आणि प्रेम पाहून आणि ऐकून कठोर वज्रसुद्धा वितळून जात होते. त्यांचे देह पुलकित व प्रेमविह्वळ झाले होते. नेत्रांतून दुःखाचे व प्रेमाचे अश्रू भरले होते. सर्वजणी आपल्या पायांच्या नखांनी जमीन उकरत विचार करीत होत्या. ॥ ३ ॥

सब सिय राम प्रीति कि सि मूरति । जनु करुना बहु बेष बिसूरति ॥

सीय मातु कह बिधि बुधि बॉंकी । जो पय फेनु फोर पबि टॉंकी ॥

त्या सर्व सीतारामांच्या प्रेमाच्या मूर्ती होत्या. जणू प्रत्यक्ष करुणाच अनेक रुपे धारण करुन स्फुंदत  होत्या. सीतेची माता सुनयना म्हणाली, ‘ विधात्याची बुद्धी मोठी विचित्र आहे. ती दुधाच्या फेसासारख्या कोमल वस्तूला वज्रासारख्या छिनीने फोडत आहे. कोमल व निर्दोष लोकांवर संकटे घालत आहे. ॥ ४ ॥

Custom Search