BhaktiYoga Part 4
मूळ श्लोक
क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम्
।
अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं
देहवद्भिरवाप्यते ॥ ५ ॥
५) अव्यक्त ब्रह्माच्या
ठिकाणीं ज्याचें चित्त आसक्त आहे, त्यांना अधिक क्लेश पडतो. कारण देहधार्‍यांना
अव्यक्त ब्रह्माच्या प्राप्तीचा मार्ग कष्टानें साध्य होतो.
जिहीं सकळभूतांचां हितीं ।
निरालंबीं अव्यक्तीं ।
पसरलिया आसक्ती । भक्तीवीण
॥ ६० ॥
६०) सगुणाच्या भक्तीस
डावलून निराश्रय, निर्गुण आणि सर्व प्राण्यांचें मूर्तिमंत हितच, असें जें ब्रह्म
त्या ब्रह्माची प्राप्ति होण्याकरिता ज्या योग्यांनीं त्या ठिकाणीं आसक्ति धरलेली
असते,
तयां महेंद्रादि पदें ।
करिताति वाटवधें ।
आणि ऋद्धिसिद्धींचीं
द्वंद्वें । पडोनि ठाती ॥ ६१ ॥
६१) त्यांस ( त्या
योग्यांस ) इंद्रपदादि पदें वाटमारेपणा करतात व ऋद्धिसिद्धींपासून उत्पन्न होणारीं
सुखदुःखे त्या योग्यांच्या ब्रह्मप्राप्तीच्या आड पडून राहतात.
कामक्रोधांचे विलग । उठावती
अनेग ।
आणि शून्येंसीं आंग ।
जुंझवावें कीं ॥ ६२ ॥
६२) कामक्रोधांचे अनेक
उपद्रव उद्भवतात व निराकाराबरोबरच शरीर लढवावें लागतें.
ताहाने ताहानाचि पियावी ।
भुकेलिया भूकचि खावी ।
अहोरात्र वावीं । मवावा वारा ॥ ६३ ॥
६३) तहानेनें तहानच
प्यावी, भूक लागली असतां भूकच खावी आणि रात्रंदिवस वावांनी वारा मोजावा.
उन्निद्रेयाचें पहुडणें ।
निरोधाचें वेल्हावणें ।
झाडासि साजणें । चाळावें गा
॥ ६४ ॥
६४) जेथें जागणें हेंच
निजणें, इंद्रियांचा निरोध करणें हेंच विषयांचें हेंच विषयाचें प्रशस्त भोगणें आणि
अरे, झाडाशी मैत्री करुन बोलावे लागतें,
शीत वेढावें । उष्ण
पांघुरावें ।
वृष्टीचिया असावें ।
घराआंतु ॥ ६५ ॥
६५) थंडी नेसावी, ऊन
पांघरावें आणि पावसाच्या घरांत असावें.
किंबहुना पांडवा । हा
अग्निप्रवेशु नीत नवा ।
भ्रतारेंवीण करावा । तो हा
योगु ॥ ६६ ॥
६६) अर्जुना फार काय
सांगावें ? हा योग करणें, म्हणजे नवर्‍यावांचून नित्य नवा अग्निप्रवेश करणें ( सती
जाणें ) आहे.
एथ स्वामीचें काज । ना
वापिकें व्याज ।
परि मरणेंसीं झुंज । नीत
नवें ॥ ६७ ॥
६७) हा योग करण्याच्या
कामांत नवर्‍याचें ( नवर्‍याबरोबर सती गेले असतां जसा पुढें तोच नवरा मिळतो, तसें
नवरा मिळवण्याचें ) काम नाही अथवा नवर्‍याकडच्या कुलाचाराचें कांहीं निमित्तहि
नाही; परंतु मरणाबरोबर ( मात्र ) नित्य नवी लढाई आहे.
ऐसें मृत्यूहूनि तिख । कां घोंटे
कढत विख ।
डोंगर गिळितां मुख । न फाटे
काई ॥ ६८ ॥
६८) याप्रमाणें योगाचें
दुःख मृत्यूहून तीक्ष्ण आहे. अथवा कढत विष पिववेल काय ? डोंगर गिळतांना मुख फाटणार
नाहीं काय ?
म्हणोनि योगाचिया वाटा । जे
निगाले गा सुभटा ।
तयां दुःखाचाचि वाटा । भागा
आला ॥ ६९ ॥
६९) म्हणून अर्जुना, या
योगाच्या वाटेनें माझी प्राप्ति करुन घेण्याकरितां जे निघाले, त्यांच्या वांट्याला
दुःखाचाच भाग आला.
पाहें पां लोहाचे चणे । जैं
बोचरिया पडती खाणें ।
तैं पोट भरणें कीं प्राणें
। शुद्धी म्हणों ॥ ७० ॥
७०) असें पाहा कीं,
जेव्हां बोचर्‍या माणसास लोखंडाचें चणे खाण्याचा प्रसंग येतो, तेव्हां तें
त्यांचें पोट भरणें म्हणावें, कीं प्राणांशीं त्याचा वियोग म्हणावा ?
म्हणोनि समुद्र वाहीं ।
तरणें आथि केंही ।
कां गगनामाजीं पाईं ।
खोलिजतु असे ॥ ७१ ॥
७१) म्हणून बाहूंनी
समुद्र तरुन जाणें, हें कोठें ( शक्य ) आहे काय ? अथवा आकाशांत पायानें चालणें
घडतें काय ?
वळघलिया रणाची थाटी । आंगीं
न लगतां काठी ।
सूर्याची पाउटी । कां होय
गा ॥ ७२ ॥
७२) युद्धाच्या गर्दीत
गेल्यावर अंगाला काठीचा घाव न लागतां सूर्याची पायरी करुन ( सूर्यंमंडळाचा भेद करुन )
जातां येईल काय ?
यालागीं पांगुळा हेवा ।
नव्हे वायूसि पांडवा ।
तेवीं देहवंतां जीवां ।
अव्यक्तीं गति ॥ ७३ ॥
७३) म्हणून अर्जुना,
ज्याप्रमाणें पांगळ्याला वायूशीं स्पर्धा करतां येणार नाहीं, त्याप्रमाणें
शरीरधारी जीवांची निर्गुण ब्रह्माच्या ठिकाणीं गति नाही.
ऐसाही जरी धिंवसा ।
बांधोनिया आकाशा ।
झोंबती तरी क्लेशा । पात्र
होती ॥ ७४ ॥
७४) असें असूनहि जर ते
जीव, धैर्य धरुन निर्गुणाचाच पिच्छा पुरवतील, तर त्यांना दुःख प्राप्त होईल.
म्हणोनि येर ते पार्था ।
नेणतीचि हे व्यथा ।
जे कां भक्तिपंथा । वोटंगले
॥ ७५ ॥
७५) म्हणून अर्जुना,
याहून दुसरे जे भक्तिमार्गाला लागले, ते हें दुःख जाणतच नाहींत.
मूळ श्लोक
ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः ।
अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ ६ ॥
६) पण, हे पार्था, जे सर्व कर्में मला अर्पण
करुन मत्पर होऊन, अनन्य भक्तियोगानें माझें ध्यान करीत उपासना करतात;
कर्मेंद्रियें सुखें । करिती कर्में अशेखें ।
जिये कां वर्णविशेखें । भागा आलीं ॥ ७६ ॥
७६) ( येथून भक्तिमार्गाला लागलेल्या
पुरुषाचें वर्णन करतात. ) त्या भक्तिमार्गाला लागलेल्या पुरुषांची कर्मेंद्रियें
हीं वर्णाश्रम धर्मानुसार सर्व कर्में आनंदानें करीत असतात.
विधीते पाळित । निषेधातें गाळित ।
मज देऊनि जाळित । कर्मफळें ॥ ७७ ॥
७७) ते पुरुष शास्त्रानें सांगितलेल्या
आज्ञांचे पालन करतात व शास्त्रानें मनाई केलेली कर्में ते करीत नाहींत व केलेल्या
कर्मांची फळें, तीं कर्में मला अर्पण करुन , जाळून टाकतात.
ययापरी पाहीं । अर्जुना माझां ठाई ।
संन्यासूनि नाहीं । करिती कर्में ॥ ७८ ॥
७८) अर्जुना, याप्रमाणे ते मला कर्में अर्पण
करुन कर्में नाहींशीं करता
आणीकही जे जे सर्व । कायिक याचिक मानसिल भाव ।
तयां मीवांचूनि धांव । आनौती नाहीं ॥ ७९ ॥त
७९) आणखी ज्या ज्या म्हणून काहीं शरीराच्या,
वाणीच्या व मनाच्या क्रिया असतात, त्या सर्वांची प्रवृत्ति माझ्याशिवाय दुसरीकडे
नसते.
ऐसे जे मत्पर । उपासिती निरंतर ।
ध्यानमिषें घर । माझें झाले ॥ ८० ॥
८०) असें जे माझे ठिकाणीं गढून माझी निरंतर
उपासना करतात व जे माझें निरंतर ध्यान करतात व त्या ध्यानाच्या निमित्तानें जे
माझें घर झाले आहेत;
जयांचिये आवडी । केली मजशीं कुळवाडी ।
भोग मोक्ष बापुडीं । त्यजिलीं कुळें ॥ ८१ ॥
८१) ज्यांच्या प्रेमानें माझ्याशीं देवघेव
केलेली असते व ऐहिक व पारत्रिक भोग व मोक्ष, हीं कुळें दोन आहेत, असें समजून
ज्यांनी त्यांचा त्याग केलेला असतो.
ऐसे अनन्ययोगें । विकले जीवें मनें आंगें ।
तयांचें कायि एक सांगें । जें सर्व मी करीं ॥ ८२
॥
८२) याप्रमाणें एकनिष्ठ भक्तीने जीव, शरीर व
मन यांसह जे मला विकलेले असतात, त्यांचें काय एक मी करतों म्हणून सांगूं ? कारण
सर्वच मी करतों.
तेषांमहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् ।
भवामि न चिरात् पार्थ मय्यावेशितचेतसाम् ॥ ७ ॥
७) माझ्या ( सगुणस्वरुपाच्या ) ठिकाणीं
ज्यांनी चित्त ठेविलें आहे, अशा त्या ( भक्तांचा ) मीअल्प काळांत मृत्युरुप
संसारसागरामधून उद्धार करणारा होतों.
किंबहुना धनुर्धरा । जो मातेचिया ये उदरा ।
तो मातेचा सोयरा । केतुला पां ॥ ८३ ॥
८३) फार काय सांगावें ? अर्जुना, जो आईच्या
पोटीं जन्म घेतो, तो आईचा किती आवडता असतो बरें ?
तेवीं मी तयां । जैसे असती तैसियां ।
कळिकाळ नोकोनियां । घेतला पटा ॥ ८४ ॥
८४) त्याप्रमाणें माझें भक्त जसे असतील त्या
स्थितींत मी त्यांच्यावर प्रेम करतों व कळिकाळाचा पराभव करुन त्यांस मी आपल्या
पदरांत घेतों.
एर्‍हवीं तरी माझिया भक्तां । आणि संसाराची चिंता
।
काय समर्थाची कांता । कोरान्न मागे ॥ ८५ ॥
८५) सहज विचार करुन पाहिले तर, ( कोणीहि )
एकदां माझा भक्त म्हणून ठरला, मग त्यास संसाराच्या काळजीची गोष्ट कशाला ? सांग.
राजाच्या कुटुंबास भीक मागण्याचें कारण पडेल काय ?
तैसे ते माझें । कलत्र हें जाणिजे ।
कायिसोनिही न लाजें । तयांचेनि मी ॥ ८६ ॥
८६) त्याप्रमाणें तें भक्त माझें कुटुंब आहेत
असें समजावें, त्यांचे कोणतेंहि पडलेलें काम करण्यांत मला कमीपणा वाटत नाहीं.
जन्ममृत्युचां लाटीं । झळंबती इया सृष्टी ।
तें देखोनियां पोटीं । ऐसें जाहलें ॥ ८७ ॥
८७) जन्ममृत्युच्या लाटांत हें जग गटांगळ्या
खात असलेलें पाहून, माझ्या पोटांत असा विचार आला.
भवसिंधूचेनि माजें । कवणासि धाकु नुपजे ।
येथ जरी कीं माझे । विहिती हन ॥ ८८ ॥
८८) संसारसागराच्या खवळण्यानें कोणास भय उत्पन्न
होणार नाहीं ? या योगानें ( संसारसागराच्या क्षोभानें )
माझें भक्त
कदाचित् भितील;
