Gurucharitra Adhyay 36 Part 3/5 गुरुचरित्र अध्याय ३६ भाग ३/५

Gurucharitra Adhyay 36 
Gurucharitra Adhyay 36 is in Marathi. This Adhyay describes many things which are required to do by a Brahmin. It describe the importance of Gayatri Mantra, How to perform Sabdhya, what should be the daily routine of a Brahmin and so on. Name of this Adhyay is AanhikNirupanam.

गुरुचरित्र अध्याय ३६ भाग ३/५

अन्नकाम अनामिकेसीं । तर्जनी काम्य-मुक्तीसी । 

जे लाविती नखेसीं । महापातक घडे तयां ॥ २२१ ॥

उत्तम रुंदी दशांगुलीं । मध्यम नव अष्ट अंगुलीं ।

सप्त सहा पंचांगुलीं । शूर्पाकार लावावें ॥ २२२ ॥

चतुर्थ त्रीणि द्वयांगुलीं । अधम पक्ष असे बोली ।

द्वादश नामें करा भलीं । विष्णुनाम उच्चारित ॥ २२३ ॥

केशव म्हणावें ' ललाट ' स्थानीं । नाभीं ' नारायण ' म्हणोनि ।

' माधव ' नामें हृदयस्थानीं । कमळपुष्पाकार देखा ॥ २२४ ॥

' गोविंद ' नामें कंठेसी । ' विष्णु ' नाभिं-दक्षिणेसी । 

दक्षिण भुजा ' मधुसूदने ' सी । दक्षिणकर्णी ' त्रिविक्रम ' ॥ २२५ ॥

' वामन ' नाभि-वामी देखा । ' श्रीधर ' वामबाहुका । 

' हृषीकेश ' वामकर्णिका  । ' पद्मनाभ ' पश्र्चिमकटीं ॥ २२६ ॥

' दामोदर ' शिखास्थान । ऐका ऊर्ध्वपुंड्र विधान ।

पापें जातीं जळोन । गोपींचदन लावितां  ॥ २२७ ॥  

द्वारावती लावोनि । लावा भस्म त्रिपुंड्रांनीं ।

हरिहर संतोषोनि । भुक्ति मुक्ति साधे देखा ॥ २२८ ॥

विवाहादि शोभन-दिवसीं । देवताकृत्य-श्राद्धदिवसीं ।

अभ्यंगानंतर सूतकेसी । गोपीचंदन वर्जावें ॥ २२९ ॥

ब्रह्मयज्ञतर्पणासी । कुश सांगेन विस्तारेंसीं ।

आहेति दश प्रकारेंसीं । नामें सांगेन विख्यात ॥ २३० ॥

दूर्वा उशीर कुश काश । सकुद गाधूम व्रीहि मौंजीष ।

नागरमोथा भद्रमुस्ता परियेसा । दश दर्भ मुख्य असती ॥ २३१ ॥

नित्य आणावें दूर्वेसी । जरी न साधे आपणासी । 

श्रवण-भाद्रपद-अमेसी । संग्रह संवत्सरीं करावा ॥ २३२ ॥

चारी दुर्वा विप्रासी । त्रीणि जाणा क्षत्रियासी ।

द्वय दूर्वा वैश्यासी । शूद्रें एक धरावी ॥ २३३ ॥

या दूर्वेची महिमा । सांगतां असे अनुपमा ।

अग्रस्थानीं असे ब्रह्मा । मूळीं रुद्र मध्यें हरि ॥ २३४ ॥

अग्रभागीं चतुरंगलें । ग्रंथिमूळीं द्वयांगुलें ।

धारण करावें ब्रह्मकुळें । याची महिमा थोर असे ॥ २३५ ॥

चक्र धरोनि विष्णु देखा । दैत्य पराभवी ऐका ।

ईश्र्वर त्रिशूल धरितां देखा । राक्षसांतक जेवीं होय ॥ २३६ ॥

इंद्र वज्रायुध धरितां । दैत्यगिरी विभांडी तत्त्वतां ।

तैसे ब्राह्मण दूर्वा धरितां । पापदुरिता पराभवती ॥ २३७ ॥

जैसे तृणाचे पर्वतासी । अग्निस्पर्श होतां कैशी ।

तेवीं असलिया पापराशि । दर्भस्पर्शें जळती देखा ॥ २३८ ॥

ब्रह्मयज्ञ-जपसमयीं । ग्रंथि न बांधावी कुशद्वयीं ।

वर्तुळाकार भोजनसमयीं । धरावी ब्राह्मणें भक्तीनें ॥ २३९ ॥

कर्म आचरतां दूर्वेसीं । ग्रंथि बांधावी परियेसीं ।

अग्निस्पर्श कापुसासी । पाप नाशी येणेंपरी ॥ २४० ॥

एकादशांगुल प्रादेशमात्र । द्विदल असावें पवित्र ।

नित्य-कर्मासि हेंच पात्र । द्विदल जाणा मुख्य असे ॥ २४१ ॥

जपहोमादि दानासी । स्वाध्याय-पितृकर्मासी ।

सुवर्ण-रजतमुद्रिकेसीं । कुशावेगळें न करावें ॥ २४२ ॥

देवपितृकर्मासी देख । रजत करावें सुवर्णयुक्त ।

तर्जनीस्थानीं रौप्यमुद्रिका । सुवर्ण धरावें अनामिकेसी ॥ २४३ ॥   

मुद्रिका असावी खड्गपात्री । कनिष्ठिकांगुलीं पवित्रीं ।

ग्राह्य नव्हे जिवंतपित्री । तर्जनीअंगुलीं मुद्रिका ॥ २४४ ॥

योगपट्ट-उत्तरी देखा । तर्जनीस्थानीं रौप्यमुद्रिका ।

पायीं न घालाव्या पादुका । गयाश्राद्ध न करावें ॥ २४५ ॥

नवरत्न-मुद्रिका ज्याचे हातीं । पापें त्यासी न लागती ।

एखादें रत्न जरी असे हातीं । मुद्रिका पवित्र ब्राह्मणासी ॥ २४६ ॥

प्रातःसंध्येचें विधान । सांगेन ऐका ऋषिजन ।

नक्षत्रें असतांचि प्रारंभून । अर्घ सूर्योदयीं द्यावें ॥ २४७ ॥

सूर्योदय होय तंव । जप करीत उभें असावें ।

उदयसमयीं अर्घ्य द्यावें । तत्पूर्वी देणें सर्व व्यर्थ ॥ २४८ ॥

ऋषि पुसती पराशरासी । संध्या करावया विधि कैसी ।

विस्तारोनि सांगा आम्हांसी । म्हणे सरस्वती-गंगाधर ॥ २४९ ॥

श्रीगुरु म्हणती ब्राह्मणासीं । सांगेन संध्याविधीसी । 

ऐका तुम्ही तत्परेसीं । पराशरस्मृतीं असे ॥ २५० ॥

गायत्रीमंत्र जप करितां । शिखा बांधावी त्वरिता । 

आसन घालोनि निरुता । चित्त दृढ करावें ॥ २५१ ॥

ब्राह्मतीर्थें त्रिराचमन । विष्णुनाम स्मरोन ।

प्राणायाम विस्तारोन । न्यासपूर्वक करावे ॥ २५२ ॥

प्रणवस्थानीं परब्रह्म-ऋषि । गायत्री-छंदासी । 

अग्नि-देवता परियेसीं । म्हणा ' प्राणायामे विनियोगः ' ॥ २५३ ॥

ॐ अं -नाभी, उं-दय । मं --मूर्धी स्पर्श अवयव ।

व्याहृति सप्त अतिशया । पृथक् देव ऋषि सांगेन ॥ २५४ ॥ 

व्याहृति सप्तै स्थानासी । ऐका असे प्रजापति-ऋषि ।

पृथक् देवता परियेसीं । सात नामें देवांची ॥ २५५ ॥ 

अग्नि-वायु-सूर्य-जीव । वरुण-इंद्र-विश्र्वेदेव । 

सप्त व्याहृती सात देव । छंदही सप्त सांगेन ॥ २५६ ॥

' गायत्री ' - ' उष्णिक ' - ' अनुष्टुप ' देखा । ' बृहती ' --पंक्ति पंचम ऐका ।

 ' त्रिष्टुप ' - ; 'जगती ' --छंद विशेखा । प्राणायामे विनियोगः ॥ २५७ ॥      ॐ भूः ---पादन्यास । भुवः ---जानु' सुवः--कटि विशेष ।    

महः --नाभिस्थान स्र्पर्श । जनः --हृदय, तपः--कंठ ॥ २५८ ॥        

सत्यं--भ्रुवललाट स्थान । गायत्र्यागायत्री--छंदासी म्हणा ।

सविता- देव, विश्र्वामित्र--ऋषि खुणा । प्राणायामे विनियोगः ॥ २५९ ॥

ॐ भूः-हृदयाय नमः । ॐ भुवः--शिरसे स्वाहा ।

ॐ सुवः --शिखायै वषट् । ॐ ' तत्सवितुर्वरेण्यं '--कवचाय हुं ॥ २६० ॥

ॐ ' भर्गोदेवस्य धीमहि ' --नेत्रत्रयाय वौषट् ।

' धियोयोनः प्रचोदयात् ' अस्त्राय फट् । ॐ भूर्भुवः स्वः' इति दिग्बंधः ऐसे षडंग करावे ॥ २६१ ॥

प्राणायाम करावयासी । प्रजापति म्हणा ऋषि ।

देवतानामें परियेसीं । ब्रह्मा-अग्नि-वायु-सूर्य असे ॥ २६२ ॥

' प्रानायामे विनियोगः ' म्हणूनि । ' आपो ' स्तन स्पर्शोनि ।

' ज्योति ' नेत्रस्पर्श करुनि । ' रसो ' --जिव्हा, ' अमृतं ' --ललाट स्पर्शावें ॥ २६३ ॥

' ब्रह्मभूर्भुवः-स्वरोम् ' म्हणूनि । प्राणायाम करावे तीनि ।

त्रिपदा गायत्री जपे कोणी । जपणारासी सर्व सिद्धि ॥ २६४ ॥

या गायत्रीच्या अधिदेवता । ब्रह्मा-अग्नि-वायु-गभस्ता ।

ऋषि ब्रह्मा असे ख्याता । सप्तलोकन्यास सांगेन ॥ २६५ ॥

' पाद ' न्यास भूर्लोक । भुवः- ' जानु ' अतिविशेख ।

स्वः --गुह्य असे लोक । ' नाभि ' न्यास महर्लोक ॥ २६६ ॥

जनो--' हृदय ' , तपो --' ग्रीवे ' । भ्रुवोर्ललाटे-- सत्यलोक म्हणावें ।

असे शिरस्थान बरवें । सत्यलोक म्हणती तयासी ॥ २६७ ॥

गायत्रीची प्रार्थना करुनि । प्राणायाम करा विधीनीं ।

ब्रह्मचारी गृहस्थांनी । पंचांगुलीं धरा परमेष्ठी ॥ २६८ ॥

वानप्रस्थ -संन्यासीं । अनामिका - कनिष्टिकांगुष्टेंसीं ।

ओंकारादि वायुपूरकेंसीं । दक्षिणनासापुटें चढवावें ॥ २६९ ॥

वामनासापुटीं विसर्जोनि । करा प्राणायाम तीनि । 

येणेंचि विधीं करा मुनि । त्रिकाळींचे संध्या कर्म ॥ २७० ॥

आतां करा मार्जनासी । सांगेन ऐका समस्त ऋषि ।

जैसें असे स्मृतिचंद्रिकेसी । तेणें विधीं सांगतो ॥ २७१ ॥

' आपोहिष्टे ' ति सूक्तस्य । सिंधुद्वीप-ऋषि, गायत्री-छंदेसीं ।

' आपोदेवता ' मार्जनासी । हा म्हणावा विनियोग ॥ २७२ ॥

' आपोहिष्ठा ' ऐसे मंत्र म्हणोन । कुशपवित्रें करा मार्जन ।

' यस्य क्षयाय ' मंत्रानें । आपुले पाद प्रोक्षावे ॥ २७३ ॥

' आपोजनयथा ' मंत्रेसीं । प्रोक्षावें आपुल्या शिरसीं ।

' सूर्यश्र्चे ' ति-मंत्रेसीं । उदक प्राशन करावें ॥ २७४ ॥

आचमनें करोनि दोनी । ' दधिक्राव्णो ' मंत्र जपोनि । 

करा मार्जन तुम्ही तीनि । पुनरपि ' आपोहिष्ठा-' म्हणा ॥ २७५ ॥

' हिरण्यवर्ण ' सूक्तेसीं । मार्जन करावें परियेसीं ।

' द्रुपदादिवेति ' मंत्रेसीं । घ्राणोनि उदक सांडा वामीं ॥ २७६ ॥

मार्जन करावयाचें विधान । सांगेन ऐका ऋषिजन । 

वामहस्तीं पात्र धरुन । मार्जन करा विशेषीं ॥ २७७ ॥

औदुंबर-सुवर्ण-रजत । काष्ठपात्र असे पवित्र ।

ऐसें पात्र न मिळे यत्र । वामहस्तीं उदक घ्यावें ॥ २७८ ॥

मृण्मय अथवा द्विमुख पात्र । भिन्न भांडें त्यजा अपवित्र ।

अग्राह्य वर्जा देवपितरां । श्रीगुरु म्हणती ब्राह्मणासी ॥ २७९ ॥

मार्जनसंख्या सांगेन ऐका । शिरसीं अष्ट, पादीं नवका ।

' यस्यक्षयाय ' स्थान भूमिका । येणेंपरी मार्जन ॥ २८० ॥    

' आपः पुनंतु '- मंत्रेसीं । प्राशन करावें माध्याह्नेसी । 

' अग्निश्र्चे ' ति -मंत्रेसी । संध्याकाळीं करावें ॥ २८१ ॥

प्राशनांती तुम्ही ऐका । द्विराचमन करा निका ।

आघ्राणूनि उदक सांडोनि देखा । एक आचमन करावें ॥ २८२ ॥

अर्घ्य द्यावयाचे विधान । सांगेन ऐका ऋषिजन । 

गोशृंगाइतके उंच करुन । अर्घ्य द्यावें मनोभावें ॥ २८३ ॥

गायत्रीमंत्र जपोनि । सायंप्रातर्द्यावीं तीनी ।

' हंसः शुचिषन् ' मंत्रेसीं माध्याह्नीं । अर्घ्य द्यावें अवधारा ॥ २८४ ॥

प्रातर्माध्याह्नीं उभें बरवें । सायं अर्घ्य बैसोनि द्यावें ।

आचमन त्रिवार करावें । करा प्रदक्षिणा ' असावादित्य ' ॥ २८५ ॥

अर्घ्य द्यावयाचें कारण । सांगेन कथा विस्तारोन ।

राक्षस मंदेह दारुण । तीस कोटि आहेति देखा ॥ २८६ ॥

सूर्यासवें युद्धासी । नित्य येती परियेसीं ।

संदेह पडे देवांसी । सूर्या होईल अपजय ॥ २८७ ॥

अपजय होतां सूर्यासी । उदय-अस्तमान नव्हे परियेसीं ।

कर्मे न चालती ब्राह्मणांसी । स्वाहा-स्वधाकार न चाले  ॥ २८८ ॥

स्वाहा-स्वधाकार रहाती । समस्त देवांस उपवास घडती ।

सृष्टि राहील नव्हे उत्पत्ति । म्हणोनि उपाय रचियेला ॥ २८९ ॥

याचि कारणें अर्घ्यें देती । तींचि वज्रायुधें होतीं ।

जावोनि दैत्यांसी लागतीं । पराभविती प्रतिदिवसीं ॥ २९० ॥

दैत्य असती ब्रह्मवंश । त्यांसी  वधिलिया घडती दोष ।

प्रदक्षिणा करितां जाती दोष । ' असावादित्य ' म्हणोनियां ॥ २९१ ॥

ब्रह्महत्येचे पापासी । भूप्रदक्षिणा दोष नाशी । 

चारी पावलें फिरतां कैसी । भूप्रदक्षिणा पुण्य असे ॥ २९२ ॥

संध्या करावयाचें स्थान । सांगेन ऐका फलविधान । 

घरीं करितां प्रतिदिन । एकचि फळ अवधारा ॥ २९३ ॥

दश फळ ग्रामाबाहेर देखा । नदीस केलिया शतफल ऐका ।

पुष्करतीर्थीं सहस्त्र एक । गंगा-सुरनदीं कोटिफल ॥ २९४ ॥

सुरापान दिवामैथुन । अनृतवाक्यादि पाप जाण ।

संध्या बाहेर करितां क्षण । जळतीं पापें प्रत्यक्ष ॥ २९५ ॥

स्थानें असती जप करावयासी । विस्तारें सांगेन तुम्हांसी ।

श्रीगुरु म्हणती ब्राह्मणासी । एकचित्तें परियेसा ॥ २९६ ॥

जप केलिया घरीं ऐका । एकचि फल असे निका ।

बाहेर द्विगुण फल अधिका । नदीसी त्रिगुण फळ असे ॥ २९७ ॥

गोष्ठ वृंदावनीं देखा । दशगुण फळ आहेति अधिका ।

अग्निहोत्रादि स्थानीं निका । शताधिक फलें असती ॥ २९८ ॥

तीर्थ-देवतासन्निधानीं । सहस्त्रफल असे निर्गुणी ।

शतकोटि फल परिसन्निधानी । ईश्र्वरसन्निधानीं अनंत फळ ॥ २९९ ॥

जप करितां आसनासी । विधिनिषेध आहेति कैसी ।

सांगेन ऐका तात्पर्येसीं । पुण्य पाप बोलिलें असे ॥ ३०० ॥

भिन्नकाष्ठासनीं बैसोनि जरी । जप करिती मनोहरी ।

दुःख होय त्यास अपारीं । तृणीं भाग्य यश जाय ॥ ३०१ ॥        

पल्लवशाखांसी बसतां । सदा होय दुश्र्चित्तता ।

वंशासनीं दरिद्रता । पाषाणासनीं व्याधि होय ॥ ३०२ ॥

भस्मासनीं व्याधिनाश । कंबलासनी सुख परियेस ।

कृष्णाजिनीं ज्ञानप्रकाश । व्याघ्रचर्मी मोक्षश्रिया ॥ ३०३ ॥

कुशासनीं वशीकरण । सर्व रोग अपहरण । 

पापें जातीं पळोन । आयुः प्रज्ञा अधिक होय ॥ ३०४ ॥

' ओं ' इत्येकाक्षर ब्रह्म- मंत्र । जपा तुम्हीं पवित्र ।

ध्यान करावें गायत्र । समस्त पापें हरती देखा ॥ ३०५ ॥

या गायत्रीची स्वरुपता । अभिनव असे वर्णितां ।

रक्तांगी वास रक्ता । हंसवाहन असे देखा ॥ ३०६ ॥

' अ--कारब्रह्माऽधिदेवता । चतुर्भुजा चतुर्वक्त्रा । 

कमंडलु अक्षसूत्रा । चाटु धरिला असे करीं ॥ ३०७ ॥

ऋग्वेद असे समागमीं । ' अग्निहोत्रफलमावाहयामि ' ।

मग ' आयातु वरदा देवी ' ' ओजोऽसि ' । म्हणावें ऐका ब्राह्मणानें ॥ ३०८ ॥

या मंत्रासी ऋषिदेवता । गायत्री-सदृश असे ख्याता ।

प्रातःसंध्या तुम्ही करितां । विधान तुम्हां सांगेन ॥ ३०९ ॥

विश्र्वदेवा-ऋषयः । गायत्री-देवता गायत्री-छंदः ।

गायत्र्यावाहने विनियोगः । हें प्रातःसंध्येसी म्हणावें ॥ ३१० ॥

सावित्री--देवता । सावित्री--छंदः । 

सावित्र्यावाहने विनियोगः । हें माध्याह्नसंध्येसी म्हणावे ॥ ३११ ॥

सरस्वती- देवता । सरस्वती--छंदः ।

सरस्वत्यावाहने विनियोगः । हें सायंसंध्येसी म्हणावें ॥ ३१२ ॥  

प्रातःसंध्येचें ध्यान । सांगेन ऐका तुम्ही गहन ।

अभिभूरों गायत्री जाण । बालरुपिणी असे देखा ॥ ३१३ ॥

अकार ब्रह्मा दैवत खूण । सांगेन सर्व विस्तारोन ।

रक्तांगी रक्तवसन । हंसासनीं आरुढ असे ॥ ३१४ ॥

चतुर्बाहु चतुर्मुख । कमंडलु धरिला विशेख ।

अक्षसूत्र चाटुहस्तक । ऋग्वेदसहित अग्निहोत्र फळ ॥ ३१५ ॥

ऐसें ध्यान करोन । मग जपा अक्षरज्ञान ।

एकचित्तें करावें ध्यान । श्रीगुरु म्हणती ब्राह्मणासी ॥ ३१६ ॥

ओंकार-शिखामावाहयामि । छंदऋषीनावाहयामि ।

श्रियमावाहयामि । बलमावाहयामि ॥ ३१७ ॥

ऐसें म्हणोनि प्रातःकाळीं । संध्या करावी सुवेळीं । 

आतां सांगेन माध्याह्नकाळीं । ध्यान आवाहनपूर्वक ॥ ३१८ ॥

अभिभूरों सावित्री यौवन । माध्याह्नसंध्या ध्यान ।

सांगेन ऐका ऋषिजन । एकचित्तें परियेसा ॥ ३१९ ॥

श्र्वेतांगी श्र्वेतवस्त्र । वाहन वृषभ पवित्र ।

उ--कार रुद्रगण दैवत । पंचमुखा असे देखा ॥ ३२० ॥

वरद-अभयस्त निका । रुद्राक्षमाळा-त्रिशूलधारका ।

यजुर्वेदसहित देखा । अग्निष्टोम फल जाणा ॥ ३२१ ॥

ओंकारशिखामावाहयामि । छंदऋषिनावाहयामि ।

श्रियमावाहयामि । हिृयमावाहयामि ॥ ३२२ ॥

आतां सायंसंध्याध्यान । सांगेन ऐका विधान । 

एकचित्तें ऐका वचन । ध्यानपूर्वक सांगेन ॥ ३२३ ॥

अभिभूरों सरस्वती वृद्धा । जाणावी तुम्ही सांयसंध्या । 

कृष्णांगी कृष्णवस्त्रपरिधा । गरुडवाहन असे देखा ॥ ३२४ ॥

म--कार विष्णुदेवता । चतुर्भुज शंखचक्रधृता । 

गदापद्नधारणहस्ता । सामवेदसहित जाणा ॥ ३२५ ॥

वाजपेयफल जाणा । सायंसंध्या असे ध्यान । 

करावें तुम्हीं ब्राह्मण । म्हणोनि सांगती श्रीगुरु ॥ ३२६ ॥

ओंकार--शिखामावाहयामि । छंदऋषीनावाहयामि ।

श्रियमावाहयामि । बलमावाहयामि ॥ ३२७ ॥   

गायत्र्यागायत्री छंदः । प्रणवस्य अंतर्यामी ऋषिः ।

परमात्मा देवता परियेसीं । पंचशिर्षोपनये विनियोगः ॥ ३२८ ॥

उदात्तस्वरित स्वरः । शुक्लवर्णः ज्योतिःस्वरुपम् ।

सर्व देवमयं जगत्स्वरुप । अकार-उकार-मकाराणाम् ॥ ३२९ ॥

अग्निवायुसूर्या ऋषयः । गायत्री-त्रिष्टुप्-जगती-छंदासि ।

ब्रह्माविष्णुमहेश्र्वरा देवताः । ऋग्यजुःसामानि स्वरुपाणि ॥ ३३० ॥

Gurucharitra Adhyay 36 

 गुरुचरित्र अध्याय ३६

Custom Search